-PRIREDIO: MILADIN VELjKOVIĆ

[…] Unutrašnje promjene u Srbiji ipak, nijedna od velikih sila nije uspjela da zaustavi. Sukobi unutar oligarhije, između kneza i svemoćnog Državnog savjeta, sve više su se intenzivirali u godinama nakon Krimskog rata. Godine 1858. situacija je postala nepodnošljiva. Sazivanje Skupštine, koja je trebalo da riješi brojna politička pitanja i doprinese rešavanju krize između kneza i Savjeta, zahtijevano je gotovo u svim krugovima u zemlji. Još početkom novembra, ruski predstavnici u Beogradu i Carigradu podržali su ideju o skupštini i jasno agitovali za njeno sazivanje, a sve u cilju povratka Obrenovića na presto. U Beogradu je najprije riješeno da se donese Zakon o Narodnoj skupštini. Međutim, prije predstavljanja ovog zakona na sjednici Savjeta, stigao je telegram od Porte, u kome se zahtijevalo opozivanje skupštine, jer Srbija nije imala prava, niti potrebe da je sazove. Porta je štitila svoje interese, jer se već javno govorilo o povratku Obrenovića na presto, dinastije koja je smatrana ruskim privrženicima. Da bi preduprijedili smjenu kneza Aleksandra, u Carigradu su planirali i slanje komesara u Beograd. Najglasniji protivnik turskog miješanja bio je Petrograd, kome se vrlo brzo priključio i Pariz. U zajedničkom aktu predatom Porti, a koji je formulisao ruski ambasador u Carigradu Lobanov-Rostovski, navodilo se da bilo kakvo tursko miješanje u Srbiji predstavlja kršenje autonomnih prava. Sazivanje Skupštine i donošenje zakona, bili su, po mišljenju ruskog i francuskog predstavnika u Carigradu, unutrašnja stvar Srbije. Porta je time izgubila svaku mogućnost da se umiješa i spriječi promjene.

Neposredno na početku rada Svetoandrejske skupštine formiran je savez između liberala i pristalica dinastije Obrenović. Dok su prvi bili mladi intelektualci, školovani na najvećim evropskim univerzitetima, drugu grupu su činili uglavnom seljaci i seoski trgovci. Dok su liberali vjerovali u parlamentarizam, pristalice Obrenovića bili su nostalgični za danima despotske vladavine kneza Miloša, koji je bio blagonaklon prema seljacima. Bez obzira na razlike, dijelili su uvjerenje o neophodnosti dinastičke promjene. Ruski predstavnik u Beogradu pisao je da je saradnja između liberala i pristalica dinastije Obrenović predstavljala najznačajniju kombinaciju, uprkos neslaganjima o unutrašnjoj organizaciji zemlje. Ta kombinacija je trebalo da dovede do smjene kneza Aleksandra. On je smatrao da promjena dinastije predstavlja fait accompli i da je u interesu Rusije da obezbijedi sprečavanje miješanja stranih sila. Jedino pitanje koje se postavljalo bilo je vezano za način na koji je trebalo izvesti smjenu kneza. Bjekstvo Aleksandra Karađorđevića u beogradsku tvrđavu došlo je kao „dar sa neba”. U Petrogradu su bili svjesni da nalaženje utočišta pod skutom beogradskog paše vodi neminovnom svrgavanju kneza Aleksandra sa prestola, ali kao izdajnika. To je učinjeno odlukom Skupštine od 23. decembra 1858. godine. Odluka je trebalo da stupi na snagu kada je potvrdi Savjet, ali su liberali i pristalice dinastije Obrenović vješto predstavili ideju da Skupština izabere odmah novog kneza, dajući objašnjenje da narod „ne može biti bez glave”. Liberali su zatim uputili Skupštini akt o zbacivanju kneza Aleksandra i povratku kneza Miloša Obrenovića na presto. Ponašanje ruskog konzula M.R. Miloševića nedvosmisleno je ukazivalo da je bio upoznat sa namjerom o povratku dinastije Obrenović i prije isticanja te ideje u Skupštini. Viđenijim liberalima i obrenovićevcima isticao je da je učinjen važan korak, te da sada ne treba pristajati ni na kakve ucjene i predloge Porte, otvoreno im stavivši do znanja da imaju punu rusku podršku. Međutim, po direktnim nalozima iz Petrograda ruski predstavnici u Beogradu i Carigradu trebalo je da ostanu prividno neutralni, da se ne bi stekao utisak da Rusija stoji iz promjena na srpskom prestolu.

Rusija je svakako bila svjesna straha Porte i Austrije od povratka Obrenovića.


(Nastaviće se)

---