-PRIREDIO: MILADIN VELjKOVIĆ

Najnovija knjiga ugledne srpske istoričarke srednje generacije dr Sofije Božić „Srbi u Hrvatskoj – hegemonisti ili potlačeni?” nastavak je njenog višegodišnjeg istraživanja srpsko-hrvatskih odnosa i „nastajala je tokom dugotrajne usredsređenosti na istoriju Srba u Hrvatskoj, Slavoniji i Dalmaciji”. Knjigu je krajem prošle godine izdala beogradska „Prosveta”, sastoji se „od trinaest radova koji su pisani za razne prilike”, a uz odobrenje dr Božić i saglasnost izdavača, u narednih nekoliko brojeva iz nje ćemo prenijeti tekst „Srbi u Dalmaciji”, kao i dio teksta koji govori o položaju Srba u ovoj oblasti od ujedinjenja, 1918. do sloma Jugoslavije, 1941. godine.

Dr Sofija Božić je viši naučni saradnik Instituta za noviju istoriju Srbije. Diplomirala je, magistrirala i doktorirala na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Beogradu. Bavi se istorijom Srba u Hrvatskoj i srpsko-hrvatskih odnosa u širem kontekstu društvene i političke istorije srpskog naroda u 19. i 20. vijeku. Pored navedene knjige, objavila je i monografije „Srbi u Hrvatskoj 1918–1929”, „Politička misao Srba u Dalmaciji: Srpski list/glas 1880–1904” i „Jedan po jedan život: zapisi o ličnostima iz srpske istorije”, autor je i brojnih članaka, prikaza, leksikografskih jedinica, enciklopedijskih odrednica i drugih radova.

„Istorija Srba u Dalmaciji počela je i vjekovima trajala kao istorija srpskih migracija. Premještajući se, Srbi su pred kraj perioda seobe naroda i došli do obala Jadranskog mora. O njihovom ranom prisustvu na tom prostoru svjedoče izvjesni, još uvijek nedovoljni materijalni ostaci u vidu gromila, grobnih humki sačinjenih od gomile kamenja, karakterističnih za specifičan način sahranjivanja Srba, po kome se oni potpuno razlikuju od drugih Slovena. Među pisanim istorijskim izvorima koji se odnose na Srbe u Dalmaciji u ranom srednjem vijeku, glavni oslonac pruža spis vizantijskog cara Konstantina Porfirogenita De administran do imperio. Na osnovu ovog izvora zna se da su Srbi na prelazu iz 8. u 9. vijek na obalama Jadrana formirali prve političke tvorevine ili protodržave: kneževinu Neretljana ili Paganiju, koja se prostirala od Cetine do Neretve, obuhvatajući i ostrva Brač, Hvar, Korčulu i Mljet, Zahumlje (kasnije Hum ili Humska zemlja) na prostoru od Neretve do Dubrovnika, Travuniju (kasnije Trebinje) sa Konavlima između Dubrovnika i Boke kotorske i Duklju (Zetu) od Kotora do ušća rijeke Bojane. Ove kneževine održavale su žive privredne, saobraćajne i kulturne veze sa zaleđem, takođe nastanjenim Srbima, da bi potom postale integralni dio srpskih srednjovjekovnih država. Prema sačuvanim podacima, izgleda da su se veće mase srpskog stanovništva u sjevernoj i srednjoj Dalmaciji, iznad rijeke Cetine, gdje je formirana hrvatska država koja je zatim ušla u uniju s Ugarskom, pojavile kasnije. Smatra se da su migracije ka tom prostoru počele krajem 13. vijeka iz Bosne, te da su nastavljene seobom iz 1305. godine. Svoje prisustvo Srbi su obilježili podizanjem pravoslavnog manastira Krupe na granici Like i Dalmacije, u podnožju planine Velebit. Po predanju, manastir su 1317. godine osnovali kaluđeri bosanskog manastira Krupe koji su prebjegli u Dalmaciju. Materijalnu pomoć za izgradnju manastira, posvećenog Uspenju Bogorodice, kaluđeri su dobili od srpskih kraljeva Milutina, Stefana Dečanskog i Dušana, zainteresovanih za to da preko njega vežu mala srpska naselja na zapadu za državu Nemanjića. Kada je hrvatski velikaš Mladen Šubić od bosanskog bana Stevana Kotromanića zatražio vojnu pomoć za odbranu Klisa od kninskog kneza Nelipića, ali i narod koji bi se naselio oko Skradina i Bribira, u sjevernu Dalmaciju je 1338. godine pristigla nova grupa Srba. Šubićeva udovica Jelena, sestra cara Dušana, poslije muževljeve smrti 1348. godine ustupila je bratu Klis i Skradin, u koje je car Dušan poslao svoje posade, a u okolini ovih gradova naselili su se Srbi iz Hercegovine. Iz tog vremena potiče još jedan pravoslavni manastir koji svjedoči o prisustvu srpskog naroda u sjevernoj Dalmaciji, posvećen Svetom Arhanđelu Mihailu i smješten u kanjonu rijeke Krke, po kojoj je i nazvan.


(NASTAVIĆE SE)

---