-Piše: DR RADOSLAV T. STANIŠIĆ

Borovčikova uvrijeđena zgranutost pred ljudskom bijedom i njegov osjećaj strave pred ljudskom glupošću koja je do toga dovela iznjedruju u njegovim filmovima neku vrstu afirmativnog stava. Svojim najboljim djelima Borovčik je bitno doprinio međunarodnoj slavi poljskog filma. Ovakav izuzetni ugled poljske kinematografije privremeno je potamnio krajem šezdesetih godina, tokom političke krize koja je uslijedila poslije studentskih demonstracija iz marta 1968. U pokušaju da preduprijedi nailazak talasa liberalizacije koji je preplavio Čehoslovačku, Gomulkin režim je pojačao cenzuru, povećao policijski nadzor i sproveo čistku u cjelokupnoj poljskoj kinematografiji. Ta čistka ujedno je bila otvoreno antisemitska. Poljska je 1968. proizvela svega dvadeset filmova, od kojih je najveći dio predstavljao zvanično odobrene adaptacije književnih djela, a neki stariji filmovi kao, na primjer, Vajdin Samson (1961) bili su zabranjeni. Međutim, već 1971. godine Gomulka je bio primoran da ustupi svoje mjesto umjerenijem Edvardu Gjereku, koji je smanjio cenzorsku strogost i podržao reorganizaciju državnih filmskih produkcionih jedinica s ciljem povećavanja njihove samostalnosti, što je omogućilo pojavu novih talenata, kao što je bio Zanusi. Neprekidno opadanje privredne moći Poljske prouzrokovalo je krajem sedamdesetih godina veliku društvenu krizu koja je u proljeće 1980. iznjedrila niz žestokih štrajkova i dovela do obrazovanja slobodnog sindikalnog pokreta Solidarnost pod vođstvom Leha Valense (r. 1943).

MN: „Solidarnost“ i poljska kinematografija

Slično kao i češka kinematografija tokom šezdesetih godina prošlog vijeka, i poljski film je tokom sedamdesetih odigrao ključnu ulogu u oblikovanju javne svijesti o potrebi liberalizacije režima. Međutim, za razliku od suptilno aluzivnih čeških filmova, društvena kritika u poljskim djelima često je bila veoma oštra i otvoreno suprotstavljena zvaničnoj politici. Poljaci su stvorili ono što su nazvali kino moralnego niepokoju – kinematografiju moralne zabrinutosti – čija je osnovna tema usamljenost na koju su osuđeni Ijudi od integriteta u jednom korumpiranom i nepoštenom društvu. Uprkos skromnim budžetima i dokumentarističkoj oskudnosti korišćenih sredstava, svi ovi filmovi su imali ogromnog uspjeha kod poljskih gledalaca, koji su skoro jednodušno prezirali licemjerje elektronskih i štampanih medija kojima je upravljala država, i s vremenom su poistovjećeni s težnjom cijele nacije ka većim političkim i društvenim slobodama.

Prema tome, kada je avgusta 1980. obrazovan sindikat Solidarnost u Gdanjsku – mjestu koje je ne samo bilo poprište štrajka u Brodogradilištu „Lenjin“ 1970, koji je pospješio Gomulkinu ostavku, već i mjesto u kome se održavao najznačajniji poljski filmski festival – većina poljskih filmskih umjetnika ne samo da je podržala zahtjeve za privrednim i političkim reformama već je i devet desetina filmskih radnika pristupilo Solidarnosti, stvarajući u septembru iste godine svoj samostalni sindikat. Nezavisni sindikat radnika kinematografije, koji se odvojio od PFA – Udruženja poljskih filmskih radnika koje su podržavale zvanične vlasti. Tokom narednih šesnaest mjeseci poljski filmski stvaraoci su radili u dotad nepoznatim uslovima potpune stvaralačke i političke slobode. Za samo godinu dana Poljska je postala jedna od zemalja proizvođača filmova o kojoj se najviše govorilo, a Osmi festival poljskog filma, održan u Gdanjsku avgusta 1981, bio je opšteprihvaćen kao proslava te činjenice. Glavni film festivala bio je Vajdin dokumentarno-igrani film o rađanju pokreta Solidarnost – Čovjek od gvožđa, dobitnik Velike nagrade u Kanu 1981, koji se može smatrati nastavkom filma Čovjek od mramora. Svi ovi filmovi su imali namjeru da budu poziv za okupljanje oko Solidarnosti i pozdrav novostečenom pravu na štrajk, koje je nakratko izvojevano. Prvi nacionalni kongres Solidarnosti održan je istovremeno sa Osmim filmskim festivalom u Gdanjsku i oba događaja su zaključena trodnevnim programom „Dokument protesta“ koji se sastojao od dvadeset šest dokumentarnih filmova posvećenih pokretu Solidarnost.


(NASTAVIĆE SE)

---