-Piše: DR RADOSLAV T. STANIŠIĆ

Tada još niko nije bio dovoljno sposoban da primijeti proces rađanja nove umjetnosti, pa tako od 1903. do 1912. godine nivo umjetničkog i tehničkog dometa industrije teško da je prevazilazio nivo marginalnog. U svakom slučaju, finansijska konkurencija među konkurentskim produkcionim kompanijama bila je oštra i često praćena bezakonjem. Mada je Tomas Edison polagao pravo na bitne patente koji su se odnosili na kameru za pokretne slike, mnoge kompanije su koristile razne verzije njegovih mašina, a da nijesu plaćale tantijeme za to. Stotine tužbi i protivtužbi su podnijeli Edison i njegovi konkurenti tokom tog „hajdučkog” perioda ubrzanog rasta filmske djelatnosti. Na drugom kraju industrije, odnos između distributera i prikazivača je postajao sve napetiji. Pošto su zakon autorskim pravima na pokretne slike i dalje samostalno definisali sudovi i ostali zakonski organi i pošto se, u svakom slučaju, većina produkcionih kompanija nije zamarala time da registruje kopirajt na svoje filmove, većina filmova je bila manje-više javno vlasništvo, pa su kopije često kradene, piratizovane ili neovlašćeno kopirane, na isti način kao što se radilo s knjigama prije 1893. Teoretski, naravno, ono što je jedna produkciona kuća proizvela bilo je njeno vlasništvo, čak i ako je taj proizvod napravljen uz pomoć piratizovane opreme, ali bitno je bilo to što su važeći zakonski profesionalni standardi filmske industrije u tom periodu ubrzane međunarodne ekspanzije bili loše definisani, pa ih je zato bilo teško primijeniti. Ništa od svega ovoga ne bi trebalo da nas iznenađuje, pošto su isti problemi koji su se ticali vlasništva i prava na kopiranje nastali i u naše vrijeme u odnosu na magnetsko audio i video-snimanje. Rasprava oko filmskih patentnih prava i kopirajta je možda bila nemilosrdnija, jer se vodila u uslovima najamničkog društva čija je odlika bio društveni darvinizam zlatnog doba, koje je djelovalo prema principu da je pravo na strani moćnijeg.

Period od 1880. do 1904. je bio doba velikih američkih „lopova barona”, kriminalaca koji su se obogatili i postali milioneri, tako da uopšte nije neprimjereno situaciji to što su se Edisonovi špijuni, kao što je bio Džozef Makej, bavili industrijskom špijunažom na štetu konkurentskih kompanija, i to istih onih godina tokom kojih je policija u krvi gušila štrajkove, dok je Nacionalne garde i Pinkertonovih agenata bilo svuda po državi, kao i rasističkih napada i linčovanja. Međutim, kao što se može i očekivati, bilo je potrebno obezbijediti veoma intenzivnu kontrasilu da bi se mlada industrija u nastajanju preorijentisala sa anarhične konkurentske borbe kapitalizma bez kontrole države na zakonski poredak koji vodi sticanju profita. Ta protivsila je izrasla iz napada onih koji će kasnije postati dva klasična protivnika američkog filma: organizovana religija i politička desnica. Te institucije su tolerisale „žive slike” sve dok je izgledalo da je riječ o novotariji kratkog vijeka. Međutim, kada je postalo jasno da je film već odmakao na putu ka svom mjestu vodeće društvene i ekonomske snage nacije, ove dvije sile su stupile u ofanzivu. Početkom 1907. se, na primjer, pojavio uvodnik u konzervativnom i uticajnom Čikago tribjunu, u kome je „bioskop za groš” optužen za „podsticanje niskih strasti kod djece” i za to da je „u potpunosti poročan”. „Pristojnost nalaže da se oni odmah zabrane”, pisalo je u tom uvodniku. „Ne mogu se ničim opravdati. Oni su beznadežno štetni.” Pitanje je, u suštini, bilo i jeste staro, a datira još iz Platonove države – pitanje prava države na cenzuru. Ali, činjenica da je film masovni medij za narodnu zabavu isto koliko i pravi oblik umjetnosti – takođe i medij koji prelazi jezičku barijeru i komunicira direktno s čulima preko pokretnih slika očigledno realnog svijeta – čini to pitanje mnogo kompleksnijim nego što je možda ijedno do tada bilo u kulturi Zapada. Što se ticalo lista Tribune i njegovih saveznika, za njih ništa nije bilo kompleksno; između 1907. i 1909. u mnogim djelovima zemlje je postala obaveza sveštenika, poslovnih ljudi i političara da osude film kao silu koja kvari omladinu i predstavlja prijetnju javnom moralu.


(NASTAVIĆE SE)

---