-PRIREDIO: MILADIN VELjKOVIĆ

Tokom 1954. godine, na temelju ranije saradnje i uprkos neuspješnom pokušaju nabavke 10 tona teške vode i reaktora iz Norveške, nastavljena je sve bliža saradnja sa naučnicima iz te zemlje. Prvi naučnici iz Vinče su se usavršavali na istraživačkom reaktoru u Kjeleru u Norveškoj u oblasti reaktorske fizike i postizali zapažene istraživačke rezultate. Jedan od njih, Dragoslav Popović, tokom boravka je objavio rad o presjeku fisije uranovog izotopa U i time izazvao malu međunarodnu senzaciju, pošto se radilo o strogo čuvanoj tajni u proizvodnji nuklearnog oružja. Saradnja sa Norveškom je naročito razvijena u oblasti hemijskog izdvajanja plutonijuma iz isluženog goriva, a prema nekim podacima, neko od specijalizanata je mogao iz Kjelera da prošvercuje i izvjesnu količinu obogaćenog uranijuma. Još početkom 1954, američki vojni ataše u Atini nije imao sumnji u pogledu cilja nuklearne politike i tekućih nuklearnih istraživanja u Jugoslaviji. Prema njegovom izvještaju od 23. januara 1954, „Jugosloveni su započeli program proizvodnje atomskog oružja“.

O nastavljenim naporima na nuklearnim istraživanjima pod državnom kontrolom i usmjerenjem svjedoči i sastanak Komisije za pomoć u naučnim istraživanjima od 19. jula 1954. u Beogradu. Sjednici su prisustvovali Svetozar Vukmanović Tempo, Pavle Savić, Anton Peterlin, Ivan Supek, Slobodan Nakićenović, Vojko Pavičić, Miladin Radulović, Marko Čančarević i Milan Osredkar. Na dnevnom redu je bio prije svega pregled rada tokom prvog polugodišta 1954. i okvirni program rada za 1955, kao i još neka pitanja. Na početku je vođena diskusija o izvještajima o radu Instituta. Izvještaj Instituta u Vinči nije bio gotov pošto je još uvijek vršena reorganizacija i preuzimanje dužnosti od novog rukovodstva. Za sve institute poseban problem je predstavljao nedostatak deviza. Direktor Instituta u Ljubljani je saopštio da je betatron montiran i da je Van de Graf u upotrebi. Postavljeno je pitanje kad se mogu očekivati rezultati poluindustrijskog rada na teškoj vodi i vođena je diskusija koji su reaktori bolji, sa grafitom ili teškom vodom, koja je nastavljena i kasnije. Iznijeto je mišljenje da se Institut u Ljubljani „vidljivo usmjerava ka nuklearnim naukama, ali da je još opterećen nasleđem iz drugih oblasti i da je program preširok“. U dužoj diskusiji o pravcu razvitka Instituta u Zagrebu date su primjedbe da „program prelazi obim nuklearnih nauka, da treba otpočeti sa sužavanjem i produbljivanjem problematike i prekinuti sa širim podizanjem nauke“. Supek je smatrao da „stvari idu u dobrom smjeru“, ali da se o normalnom radu Instituta ne može govoriti dok se iz inostranstva ne vrati niz saradnika koji će biti „glavna snaga na području nuklearnih nauka“. Potvrđeno je da će Komisija finansirati samo radove koji spadaju u oblast nuklearnih nauka i da na sjednicama treba raspravljati samo o tim pitanjima, a da se za druge naučne probleme moraju naći sredstva od drugih ustanova.

Miladin Radulović je u ime Zavoda za geološka i rudarsko-tehnološka istraživanja dao izvještaj o stanju potrage za uranom, saopštivši da je „prospekcija dala dosta dobre rezultate“ i da je postojalo devet nalazišta. Po proračunatim rezervama moglo se obezbijediti oko 150 tona rude urana i pretpostavljalo se da je efekat iskorišćavanja 60-70%, što bi dalo 90 tona metala urana. Nastavljena je prospekcija i proračun rezervi. Zavod je obećao Komisiji da će prvih 7-8 tona metalnog urana dati u roku 3–5 godina, a da će u narednom periodu moći proizvoditi svake godine novih 8–10 tona ukoliko se stanje rezervi ne promijeni nabolje. Proizvodnja se može povećati tek podizanjem industrijskih postrojenja, kojih još nije bilo. Postavljano je pitanje da li će za tri do pet godina biti proizvedena teška voda i da li se u suprotnom može preći na izgradnju reaktora sa grafitom. Po predloženim planovima za 1955. godinu, bez potrage za uranom, Vinča je tražila 288 miliona dinara, koliko je i prihvaćeno.


(NASTAVIĆE SE)

---