-PRIREDIO: MILADIN VELjKOVIĆ

Kada je riječ o brzom i intenzivnom razvoju domaćih naučnih ustanova u oblasti nuklearne fizike, nameću se i još neka pitanja. Da li je u pitanju bio samo razvoj fundamentalnih naučnih istraživanja i ispitivanje strukture materije, teorijsko otkrivanje tajni atoma i atomskog jezgra? Da li bi državni vrh i tajna policija posvetili toliko veliku pažnju fundamentalnim naučnim istraživanjima u oblasti teorijske fizike i atomske fizike?
Kada se govori o razvoju nuklearnih istraživanja poslije Drugog svjetskog rata mora se imati u vidu i mogućnost njihove vojne primjene, koja je, bar u početku, bila mnogo upečatljivija od fundamentalnih naučnih otkrića i širokih mogućnosti mirnodopske primjene neograničenog i jeftinog izvora energije, koje su postepeno otkrivane i dobijale sve veću pažnju i naučnika i javnosti. Glavni razlog za to je bio odjek prvih nuklearnih eksplozija i šok u kojem su čitavo čovječanstvo ostavila razaranja Hirošime i Nagasakija. To su bile prve vidljive posledice višegodišnjih tajnih istraživanja sprovođenih tokom rata i višestruko uvećane slike slutnji i strahovanja koje su pojedini naučnici izražavali poslije otkrića fenomena fisije uranovog jezgra uoči Drugog svjetskog rata. Svijet se suočio sa zastrašujućom razornošću novog oružja čija snaga je ležala u strukturi atoma, od čijih mogućnosti su svi strahovali, ali uprkos tome, mnogi su iz raznih razloga željeli i težili da ovladaju tehnologijom i da ga proizvedu i posjeduju.
Kad je u pitanju Jugoslavija, iznenađenje je predstavljala i sama činjenica da se jedna mala, privredno i naučno nerazvijena i u ratu razorena zemlja, bez materijalnih i kadrovskih kapaciteta, upustila u nuklearna naučna istraživanja uopšte, a kamoli u osvajanje složene tehnologije za vojnu primjenu nuklearne energije i proizvodnju nuklearnog oružja. Informacije o proizvodnji nuklearne bombe su tokom poslijeratnih godina bile strogo čuvana tajna, a takav poduhvat bio je naučno, finansijski, tehnički i tehnološki izuzetno složen, težak i zahtjevan, čak i za veoma razvijene zemlje. I u slučaju osvajanja određenih naučnih i tehnoloških znanja i procesa, postavljali su se problemi nepostojanja sirovina, malog broja stručnih kadrova, malih privrednih i industrijskih potencijala i nedovoljnih finansijskih sredstava za realizaciju tako velikog projekta.
Odluka, međutim, da jedna zemlja započne nuklearni program u vojne svrhe je politička odluka, zavisi od volje političkog rukovodstva i ne mora se nužno zasnivati na realnim naučnim i ekonomskim temeljima i kapacitetima. Kada se to ima u vidu, može se reći da je jugoslovensko rukovodstvo od samog početka moglo imati motiva da pokrene nuklearni vojni program, odnosno da rezultate započetih nuklearnih istraživanja pokuša iskoristiti i u vojne svrhe. S vremenom, razvojem i postizanjem prvih rezultata nuklearnih istraživanja, takva odluka je sve lakše mogla biti donijeta, odnosno potvrđena.
Kada se posmatraju tri najvažnija motiva koji mogu uticati da država pokuša da proizvede nuklearno oružje, koji se pojavljuju u literaturi, može se zaključiti da je poslijeratna Jugoslavija mogla imati sva tri. Prije svega, ukoliko se pođe od najrasprostranjenijeg mišljenja da na želju jedne države da pokrene vojni nuklearni program utiču prije svega razlozi nacionalne bezbjednosti i uklanjanja spoljne prijetnje, jasno je da je Jugoslavija izlaz iz vojno-bezbjedonosne situacije u kojoj se našla poslije sukoba sa Sovjetskim Savezom i zemljama Informbiroa 1948. godine mogla da potraži i u tom efikasnom, ma kako iluzornom i ambicioznom projektu.

(NASTAVIĆE SE)

---