-PRIREDIO: MILADIN VELjKOVIĆ

Pomoćnik saveznog ministra unutrašnjih poslova Svetislav Stefanović Ćeća u razgovoru vođenom januara 1950. oštro je zamjerio Jovu Kapičiću, pomoćniku saveznog ministra unutrašnjih poslova, što u Vinči „ne ide sa građevinama i kadrovima“, što znači da je Udba samo nadzirala već i rukovodila radovima na izgradnji Instituta. Više savremenika svjedoči da se „nije moglo tek tako ulaziti u Vinču“, da je bila „obavijena velom tajni nuklearne energije“ i da su laboratorije čuvali naoružani milicionari. Stevan Dedijer je pri dolasku u Vinču 1950. zatekao zatvorenike koji su radili na izgradnji, milicajce na ulazu u svaku laboratoriju i tjelohranitelja koji je pratio Pavla Savića. Sam Savić je kasnije svjedočio da su oprema i knjige koje su Dragoljub Jovanović i Aleksandar Milojević nabavljali u Njemačkoj, „dolazile u Vinču preko Udbe u drvenim sanducima na kojima je pisalo „Univerzitet“, a jedan od njegovih prvih saradnika Milorad Mlađenović ističe da je „Udba mnogo pomagala u nabavkama“. Već tada su iz te tajnosti, strogog obezbjeđenja objekata i umiješanosti Udbe izvirale sumnje i priče o povjerljivom projektu na kojem, nadomak Beograda, radi profesor Savić, predratni saradnik Irene Žolio Kiri i učesnik u otkriću fisije.

Međutim, najbolju sliku povezanosti državnih organa i tajne policije s pokretanjem, organizovanjem i sprovođenjem nuklearnih istraživanja u Jugoslaviji poslije Drugog svjetskog rata i njihovog uticaja na određivanje ciljeva tih istraživanja daje osnivanje i rad Uprave za koordinaciju rada naučnih instituta.

Uprava je osnovana 20. marta 1948, u vrijeme osnivanja prvog instituta sa zadatkom nuklearnog istraživanja, kao organ pri Predsjedništvu Vlade FNRJ. Zvanično, bila je nadležna da „usklađuje rad naučnih instituta u zemlji„ i da „obavlja ostale poslove u vezi s koordinacijom rada instituta koji joj posebnim propisima budu stavljeni u zadatak“. Poslovima Uprave je rukovodio načelnik koga je postavljao i razrešavao predsjednik Vlade FNRJ. Uprava je „radi savjetovanja po pitanjima koordinacije naučnog rada“ imala Stručni savjet koji je postavljao predsjednik Vlade na predlog načelnika što je rukovodio njegovim radom.

Stvarni ciljevi, zadaci i oblast djelovanja Uprave za koordinaciju rada naučnih instituta najbolje su vidljivi iz prvog izvještaja o radu ove ustanove u 1948. i zadacima za 1949. godinu, koji je načelnik Slobodan Nakićenović (načelnik od marta 1948. do marta 1951, a istovremeno direktor Instituta u Vinči do 1952) dostavio potpredsjedniku Vlade FNRJ Aleksandru Rankoviću, a koji je proslijeđen i predsjedniku Vlade Josipu Brozu Titu. Na početku izvještaja se navodi da je uprava osnovana „sa zadatkom da prati, nadzire i podstiče rad na rješavanju nekih krupnijih zadataka iz oblasti naučne, tehničke i istraživačke djelatnosti kod nas“. Zbog važnosti ovog rada za privredu i narodnu odbranu cio posao u upravi označen je kao strogo povjerljiv i traženo je da „kadar u upravi mora da bude naročito provjeren i pouzdan, a sistem rada i njena organizacija odgovarajući“. Čak je izričito naglašeno da pri rješavanju zadataka treba „obezbijediti potpunu koordinaciju s Upravom državne bezbjednosti“. […]

Nameće se pitanje koji su bili razlozi brzog i intenzivnog razvoja naučnih ustanova u oblasti nuklearne fizike, aktivnog angažovanja najviših državnih i privrednih rukovodilaca, formiranja posebnih državnih organa sa specijalnim zadacima u nauci, grozničave potrage za rudom urana, i sve to sa direktnim učešćem i pod strogom kontrolom organa Udbe, krajem 40-ih godina 20. vijeka? Da li je u pitanju samo mirnodopska primjena nuklearne energije, o kojoj se, inače tada vrlo malo znalo i u svijetu?


(NASTAVIĆE SE)

---