-PRIREDIO: MILADIN VELjKOVIĆ

Institut za savremenu istoriju iz Beograda i Društvo istoričara Srbije „Stojan Novaković“, izdali su 2016. godine zanimljivu knjigu istoričara dr Dragomira Bondžića „Između ambicija i iluzija – nuklearna politika Jugoslavije 1945–1990“. „Osnovna namjera ove knjige i istraživanja iz kojeg je proistekla“, zapisao je u predgovoru njen autor, „jeste da se ocrta glavna linija razvoja jedne mlade i kompleksne discipline na prostorima Jugoslavije“, misleći na nuklearnu nauku. Tome dr Bondžić dodaje i konstataciju: „U dubokoj tajnosti, međutim, povremeno su se pojavljivale i vojne nuklearne ambicije državnog i armijskog rukovodstva i želje da se ovlada tehnologijom proizvodnje nuklearnog oružja“. Upravo to, taj segment knjige, predmet je i ovog feljtona, koji smo uradili uz ljubaznu saglasnost njenog autora i Instituta za savremenu istoriju, kao glavnog izdavača knjige i nosioca izdavačkih prava.

Dr Dragomir Bondžić zauzima istaknuto mjesto u srednjoj generaciji srpskih istoričara. Rođen je 1973. u Kruševcu. Osnovnu školu i gimnaziju završio je u Aleksandrovcu. Diplomirao je, magistrirao i doktorirao na Katedri za istoriju Jugoslavije Filozofskog fakulteta Univerziteta u Beogradu. Od 2000. radi u Institutu za savremenu istoriju gdje je 2014. stekao zvanje viši naučni saradnik. Objavio je tri monografije, priredio jedan zbornik dokumenata, autor je preko sto naučnih radova u domaćim i stranim časopisima i zbornicima, a učestvovao je i na preko pedeset naučnih skupova u zemlji i inostranstvu.

„Kada se posmatra početni period razvoja jugoslovenskog nuklearnog programa moraju se uočiti kao ključne karakteristike tog projekta stroga tajnost i pokroviteljstvo, kao i umiješanost najviših državnih organa i najvažnijih državnih i partijskih rukovodilaca i tajne policije. Uloga Josipa Broza Tita u osnivanju Instituta u Vinči i prepiska sa Pavlom Savićem ukazuju da je i on kao neprikosnoveni državni, partijski i vojni rukovodilac bio upućen u ovo pitanje. Izgradnja Vinče i ostalih instituta se odvijala preko Predsjedništva Vlade FNRJ, na čijem čelu je bio Tito, i koje je davalo smjernice i finansijska sredstva za izgradnju, kao i preko Savezne planske komisije i Privrednog savjeta, organa kojima je rukovodio visoki partijski funkcioner zadužen za razvoj planske privrede Boris Kidrič. Izvori i savremenici ističu da su u razvoj nuklearnih istraživanja bili uključeni i Edvard Kardelj, Milovan Đilas i Aleksandar Ranković, dakle kompletan tadašnji najuži državni i partijski vrh. Posebno treba istaći učešće i ulogu Aleksandra Rankovića, jednog od četiri najvažnija čovjeka, potpredsjednika Vlade, saveznog ministra unutrašnjih poslova i čelnog čovjeka Uprave državne bezbjednosti (UDB-e). I pored velikih privrednih, energetskih i naučnih očekivanja od razvoja nuklearnih istraživanja u mirnodopske svrhe, djeluje malo vjerovatno da bi se čitav državni vrh u toj mjeri uključio u projekat sa tako ograničenim ciljevima i navodi na zaključak da su od početka postojale daleko veće ambicije, posebno kada se ima u vidu međunarodni vojno-politički položaj Jugoslavije u tom trenutku.

Na takav zaključak navodi i način osnivanja i početak rada prvih nuklearnih ustanova, obavijen velom tajnosti i pod strogom kontrolom UDB-e što je u to vrijeme bila karakteristika sličnih projekata svuda u svijetu. O izgradnji i radu Instituta u Vinči se u početku u javnosti vrlo malo znalo. Samo osnivanje je propraćeno tek dvije nedjelje kasnije kratkom noticom u dnevnom listu „Politika“ u kojoj se kaže da je „u cilju naučno-istraživačkog rada u oblasti fizike“ osnovan pri Predsjedništvu Savezne vlade Institut za fiziku kao samostalna ustanova sa sjedištem u Beogradu. Istovremeno, Institut je građen pod strogom kontrolom i obezbjeđenjem milicije i organa UDB-e, koja je obezbjeđivala i tehnički kadar, snabdijevanje i radnike.


(NASTAVIĆE SE)

---