Događaji u Mađarskoj 1956. su suočili i jugoslovenske pisce sa potrebom da se oglase. Savez mađarskih pisaca se 17. novembra obratio Hruščovu riječima: „Pero nam daje u ruke najveća tuga i ogorčenje i stanovita briga zbog svog naroda, svoje domovine”. Osudili su mađarske rukovodioce da su 12 godina smetali prijateljstvu sa SSSR-om gušenjem mađarskih nacionalnih osobenosti, mehaničkim kopiranjem, nekulturnim dogmatizmom i nevođenjem računa o zahtjevima naroda. Insistirano je na tome da su hapšeni samo prijatelji socijalizma i mađarski rodoljubi. Jugosloveni su morali da se oglase posebno povodom sudbine Đerđa Lukača. To što je on nestao poslije izlaska iz jugoslovenske ambasade i što je bio pisac značilo je da su jugoslovenski pisci morali da iskažu svoje nezadovoljstvo. Poslije apela mađarskih pisaca, u kome je stajalo da je mađarski pisac i filozof Đerđ Lukač, koji se sklonio u Ambasadu Jugoslavije 4. novembra „deportovan na nepoznato mjesto” poslije dobrovoljnog napuštanja jugoslovenske ambasade, pedesetak jugoslovenskih pisaca je potpisalo izjavu u cilju podrške zahtjevima za oslobođenje Lukača.

Novi zastoj u literarnim odnosima Jugoslavije i istočnoevropskih država se poklopio sa novim ideološkim sukobom Jugoslavije i SSSR-a 1958. Odbijanje jugoslovenskih komunista da potpišu Deklaraciju 12 komunističkih partija na skupu u Moskvi novembra 1957. i usvajanje Programa SKJ na Sedmom kongresu u Ljubljani aprila 1958. doveli su do novog prekida međudržavne i međupartijske saradnje i novih sovjetskih optužbi protiv Jugoslavije.

I pored toga što su Jugoslavija i SSSR potpisali plan kulturne i naučne saradnje i predvidjeli razmjenu posjeta pisaca, književna saradnja je prekinuta. Odnosi su se pogoršali poslije Sedmog kongresa SKJ, a to se manifestovalo već u proljeće 1958. problemima sa održavanjem izložbe jugoslovenske knjige, koja je trebalo da bude održana u Moskvi, Lenjingradu i Kijevu. Sovjetski zahtjev da cenzuriše političke knjige iz Jugoslavije, kako se pred sovjetskim čitaocima ne bi pojavili materijali sa jugoslovenskog partijskog kongresa u okviru političke biblioteke, dodatno su narušavali kulturne, pa time i književne veze.

Sporovi u sferi književnosti su eskalirali kada je Jugoslavija odbila da pošalje u SSSR književnu delegaciju (Oskar Davičo, Mihailo Lalić, Mirko Božić), koja je već bila spremna za put. Povod je bilo sovjetsko odbijanje da u Jugoslaviju pošalje delegaciju novinara. Da je odlazak jugoslovenske delegacije pisaca bio važan događaj i osjetljivo političko pitanje u vrtlogu političkih nesporazuma 1958, vidjelo se i po jugoslovenskoj kolebljivosti oko definitivnog stava. Ministarstvo inostranih poslova se prije konačne odluke konsultovalo sa ambasadom u Moskvi, ali nije dobilo jasan stav. Ambasada je prvog oktobra 1958. navela razloge zbog kojih ne treba otkazati posjetu književne delegacije: posjeta je već bila najavljena zvanično u štampi, za njen dolazak je uveliko bio sondiran teren, njen nedolazak ne bi bio adekvatan reciprocitet za nedolazak sovjetskih novinara, za koje nije predviđeno da prisustvuju zvaničnoj manifestaciji, a jugoslovenski pisci su trebali da prisustvuju kongresu ruskih pisaca itd. Istovremeno, ambasada je imala i argumente za otkazivanje ove posjete: termin za dolazak delegacije nije bio adekvatan, jer bi ona prisustvovala kongresu ruskih pisaca na kome se očekivala žestoka kritika „skretanja” na liniji socrealizma i revizionizma u savremenim literaturama zemalja narodne demokratije, pa se moglo očekivati da će neki od učesnika kritikovati i savremenu jugoslovensku književnost, što bi delegaciju stavilo u nelagodnu poziciju.

PRIREDIO: MILADIN VELjKOVIĆ

(NASTAVIĆE SE)

---