Poslije Drugog balkanskog rata, Srbija je postala primamljiv centar za ujedinjenje jugoslovenskih naroda. Vojni uspjesi su pokrenuli snage koje su odlučno preuzele radnje za ostvarenje tih ciljeva. Ove ideje su nailazile na poseban odziv kod mladih ljudi, koji su se okupljali u raznim tajnim organizacijama. Kako se već primjećivalo, u Srbiji se osjećao sve veći uticaj ekstremno nastrojenih oficira. Njihova organizacija „Crna ruka“ je imala tijesne veze s tajnim organizacijama u Bosni i Hercegovini. Najveća od njih je bila „Mlada Bosna“. Pod uticajem ideja pokreta narodnjaka, Bakunjinsko-Kropotkinskog anarhizma, članovi te organizacije su se pridržavali taktike individualnog terorizma. Oni su računali da likvidiranjem visokih dostojanstvenika Habzburške monarhije mogu da promijene situaciju u anektiranoj BiH od strane Austrougarske i da pokrenu revoluciju. Od 1910. do 1914. godine „Mlada Bosna“ i njoj slične organizacije su izvršile niz atentata: na general-gubernatora BiH, ministra finansija Austrougarske, kraljevskog komesara u Hrvatskoj i na mnoge druge.

Članovi organizacije, u kojoj su bili pored Srba, Hrvati, Slovenci i Srbi, koji su primili islam (muslimani), posebno su mrzjeli austrijskog prestolonaslednika Franca Ferdinanda, koji je bio lider austrijske vojne grupacije. Upravo, on je više od svih insistirao na aneksiji slovenskih naroda na Balkanu.

Istorijske događaje je isprovocirala Austrougarska najavljenim manevrima na granici sa Srbijom za jun 1914. godine. Za manevre se saznalo još i ranije, kao i za dolazak prestolonaslednika Franca Ferdinanda u Sarajevo na Vidovdan – 28. juna, kada su Srbi proslavljali godišnjicu Kosovskog boja. Dolazak prestolonaslednika na ovaj dan bio je određen namjerno, da bi povrijedili nacionalna osjećanja Srba. Srpska vlada je upozoravala Beč na opasnost koju izaziva posjeta prestolonaslednika Franca Ferdinanda Sarajevu, ali uzaludno.

Atentat su izvršili Gavrilo Princip, Danilo Ilić i drugi članovi „Mlade Bosne“. Smrtna presuda nad austrijskim prestolonaslednikom izvršena je 28. juna 1914. u 11 časova.

Ni do danas nijesu poznati važni detalji priprema za ovo ubistvo, zbog nedostatka pouzdanih izvora. U proteklim godinama sakupljeno je mnogo verzija o ovom događaju. Nažalost, nestali su bez traga zapisnici sa suđenja učesnicima atentata, koje je održano u Austrougarskoj u oktobru 1914. godine. Ni „Mlada Bosna“ nije ostavila iza sebe nikakve pisane dokaze. Ovaj događaj je pošteno prokomentarisao engleski ministar spoljnih poslova E. Grej, rekavši: „Svijet, vjerovatno, nikada neće saznati pravu istinu o ubistvu prestolonaslednika Franca Ferdinanda. Sudeći po svemu, nikada nećemo imati nijednog čovjeka koji bi znao sve šta je trebalo znati“.

Duže vremena, a posebno prije Drugog svjetskog rata u Austrougarskoj, Njemačkoj, pa i u sovjetskoj istoriografiji (M. N. Pokrovski, N. P. Poletika) iznošena je verzija o saučesništvu srpske i carske vlade u sarajevskoj zavjeri. Autori tih verzija oslanjali su se na falsifikovana srpska dokumenta, koja su pripremile okupacione vlasti Četvornog saveza, pošto su okupirale teritoriju Srbije i Crne Gore krajem 1915. godine. Okupatori su opljačkali 10-90% dokumenata MIP-a Srbije za period od 1871. do 1914. godine i odnijeli u Beč, a zatim ih koristili kao dokaze „rušilačkog djelovanja Srbije protiv Habzburške monarhije“. Austrijska i Mađarska štampa, tokom 1916. godine, objavile su lažna dokumenta: „Tajno pismo Nikolaja Dugog Romanova srpskom kralju Petru Prvom Karađorđeviću“, „Povjerljivo pismo ruskog ambasadora u Beogradu N. G. Gartviga“, a takođe i feljton pod nazivom „Trideset godina tajne ruske diplomatije na Balkanu“. Ovim natpisima pridruženi su članci bivšeg ministra unutrašnjih poslova Srbije L. Jovanovića, koji je koristio priliku za lično razračunavanje sa srpskim premijerom N. Pašićem. Sve ovo što je objavljeno u štampi, bilo je upotrijebljeno kao „dokaz“ aktivnog učešća srpske vlade u zavjeri. Detaljnom analizom i osporavanjem ovih verzija bavio se ruski istoričar – slavista J. A. Pisarev. On je isticao da je naučna javnost bila dovedena u zabludu objavljivanjem trotomnog zbornika dokumenata krajem 20-ih i početkom 30-ih godina u Njemačkoj, koji je sačinio M. Bogićević, i koji nije želio da spriječi direktno iskrivljivanje trofejnih srpskih dokumenata.

PRIREDIO: VOJIN PERUNIČIĆ

(NASTAVIĆE SE)

---