- PRIREDIO: MILADIN VELjKOVIĆ

Da je srpska zajednica u Njujorku, gdje je bilo sjedište konzulata Srbije, počela da igra sve značajniju ulogu na iseljeničkoj sceni, nagovijestio je i razvoj srpskog novinarstva u Njujorku s početka dvadestog vijeka, jer je Njujork već tada ušao u prvu ligu srpske iseljeničke štampe u Americi. U Americi je 1901. bilo samo nekoliko srpskih listova, a među njima su bila dva u Njujorku. Tokom prve decenije dvadesetog vijeka neki od ovih listova su se ugasili, ali su u isto vrijeme pokrenuta nova srpska glasila, nekoliko njih u Njujorku. U drugoj deceniji dvadesetog vijeka, u vrijeme ratova na Balkanu, srpska periodika u Americi se još više razvija. Tokom te dvije decenije Njujork je postao jedan od najznačajnih centara srpske štampe u Americi.
„Srpsku stražu” su 1901. pokrenuli Đorđe Miletić i Dušan Popović: „Po smrti Miletića, Popović pretvori list u jedan šaljivi, malog formata, po imenu „Leskovac”. Poslije se ovaj list opet proširi, dok opet ne uze staro ime ime „Srpska straža”. U prvoj deceniji dvadesetog vijeka u Americi je štampan mali broj srpskih listova. „Sloboda”, pokrenuta u San Francisku 1893, bila je sve do 1900. jedini srpski list s redovnim izlaženjem i širokim područjem distribucije. „Slobodin” monopol prestaje 1901. pojavom lista „Srbin”, koji je pokrenut u Pueblu (Kolorado), ali je on nakon drugog broja počeo da izlazi u Pitsburgu kao glasilo saveza „Srbobran”. Iste godine se u Njujorku pojavila „Srpska straža”, koja za razliku od „Slobode” i „Srbina”, nije imala podršku nijedne srpske organizacije.
Onog trenutka kada je „Srbin” preuzeo zastupanje saveza „Srbobran”, počela je polemika sa „Slobodom” oko uloge pravoslavlja u srpskim organizacijama. Na ovo pitanje gledalo se iz različitih perspektiva, koje su bile uslovljene pokrajinskim razlikama, odnosno različitim istorijskim iskustvima s katolicima i katoličanstvom. „Srpska straža” prvi put se spominje u „Slobodi” maja 1902. povodom ove polemike, koju su vodili urednici „Slobode” i „Srbina”: Veljko Radojević u San Francisku i Mitar Šaban i Vladimir Hajdin u Pitsburgu. Radojević je kritikovao Dušana Popovića, urednika „Srpske straže”, što je pozvao njujorške Srbe da se „ograde pravoslavljem”, da osnuju „pravoslavno društvo” i da se „priključe savezu Srbobranu”.
Jedan od faktora, koji su uticali na ovakvo opredjeljenje urednika „Srpske straže” Dušana Popovića bilo je pisanje nekih hrvatskih iseljeničkih glasila u Njujorku, a prije svega „Narodnog lista”. Ove novine su bile vlasništvo poznatog hrvatskog šifkartaša Franka Zotija, koji je već tada vodio borbu protiv Srba (da bi kasnije djelovao „srbofobski do bjesnila”). „Srpska straža” je s pravom kritikovala „Narodni list” što je pisao o Srbima kao „pravoslavnim Hrvatima”. Dušan Popović u Njujorku imao je ista negativna iskustva s Hrvatima kao predstavnici „Srbobrana” u Pitsburgu, te su zastupali isti stav prema pravoslavlju i srpskom nacionalnom pitanju. Iskustvo Veljka Radojevića, urednika „Slobode”, bilo je sasvim drukčije. Radojević je bio Bokelj, koji je prije iseljavanja imao izgrađene veze sa intelektualcima u gotovo svim srpskim kulturnim centrima. Taj krug obuhvatao je i Srbe iz Dalmacije, a među njima je bilo istaknutih Srba katoličke vjere, koje je on veoma cijenio. On je preuzeo uređivanje „Slobode” odmah po dolasku u San Francisko 1900, te u vrijeme ove polemike nije bio dobro upućen u srpsko-hrvatske odnose u Njujorku i Pensilvaniji, a činjenica je da su ti odnosi u Kaliforniji bili tradicionalno vrlo dobri. Radojević je stoga smatrao da srpski nacionalni korpus, pa samim tim i srpske organizacije u Americi, ne treba da isključuju one čije srpstvo nije identifikovano s pravoslavljem. Drugo objašnjenje za ovakav stav „Slobode” i njenog urednika Radojevića proističe iz činjenice da je ovaj list u to vrijeme bio nezvanični organ Srpskog bratskog dobrotvornog saveza iz Čikaga, kojemu je pitsburški Srpski pravoslavni savez „Srbobran” bio konkurent. Dva saveza nastojala su da privuku što više lokalnih srpskih društava u svoje okrilje, te je prenaglašavana jedina bitna odlika koja ih je razlikovala – stav prema pravoslavlju kao odrednici organizacije srpskih potpornih društava. Treće objašnjenje je izvjesna doza lične isključivosti koju je Radojević iskazivao u tadašnjim polemikama.
Polemika između Radojevića i Popovića tinjala je još dvije godine, pa čak i kada je Radojević napustio „Slobodu” i pokrenuo „Srpsku nezavisnost”. Ona je poslije izvjesnog vremena prešla na pitanje jurisdikcije srpskih crkava u Americi. Radojević je oštro reagovao na pisanje „Srpske straže”, sugerišući da je „Popovića i njegove ideale, izgleda...kupila Austrija, kojoj nikako ne ide u račun da se srpstvo snaži, pa makar to bilo i ovamo preko oceana”. Sumnju u pogledu odnosa prema Austriji unijelo je novinarsko angažovanje Paje Radosavljevića prvih godina po njegovom dolasku u Ameriku. Među urednicima „Srpske straže” bili su Dušan Popović, Čeda Pavić i Paja Radosavljević. Mnogo godina kasnije, Popović je pisao da su „sva trojica živjeli o kruhu i vodi na neblagodarnom novinarskom poslu jednoga nezavisnog srpskog lista u Americi, koji je jedva pokrivao troškove izlaženja, a sve u ime buđenja i održavanja našega narodnoga duha i napretka u Americi”.
(NASTAVIĆE SE)