- PRIREDIO: MILADIN VELjKOVIĆ

Turska je započela ofanzivu u sjeverozapadnoj Bosni u proljeće 1876. i tako trajno onemogućila spajanje ustanika sjeverne i jugozapadne Bosne. Propali su planovi ustanika da osvoje Prijedor, Dubicu, Kostajnicu, Novi. Austrougarska je kumovala turskim pobjedama, onemogućavajući snabdijevanje ustanika sa svoje teritorije, dok su se turska vojska i posade nesmetano opremali u Austrougarskoj. Monarhija je, pored Ljubibratića, internirala i druge ustaničke vođe, te mnoge ustanike. Iznemogla, u ritama, bez plate, koju mjesecima nije primala, klonula duhom, turska je vojska u Austrougarskoj imala svojevsrnog saveznika. To je važna činjenica, ne samo kao opravdanje za neuspjeh ustanika, a docnije i za neuspjeh srpske vojske, već kao potvrda da je Srbija imala vidljivih i nevidljivih neprijatelja, i to ne samo u diplomatskim salonima, već i na terenu.
Zvaničnik austrougarske vlade Makarijević poslat je u Bosnu da odvraća muslimane i katolike od Srba, a kao ispomoć su mu pridodati hrvatski narodnjaci, iz redova Štrosmajerovih pristalica. Oko šest stotina Mađara našlo se u ulozi dobrovoljaca u turskoj vojsci. Otuda proklamacija fratra Grga Martića u kojoj bosanski katolici odlučno ustaju protiv prisajedinjenja Bosne Srbiji.
Za razliku od vjerskog rata, na koji je pozivala Turska, proklamacija Ranka Alimpića i Franje Zaha od 14. jula 1876, upućena svim stanovnicima Bosne i Sandžaka, bez obzira na vjeru i narodnost, pozivala je na borbu za jedno humanije i pravednije društvo, u kojem su građanske slobode, lična i imovinska bezbjednost svima garantovane. To je bio poziv na rat za slobodu, a ne za vjeru. U proklamaciji se ističe da srpska vojska želi da progna Turke iz Bosne kao osvajače. Dok je poziv na sveti rat uzdizao borbeni duh muslimana, u Srbiji je snažno djelovala religiozna sekta menonita, koja je propovijedala da je svako ratovanje protivno hrišćanskom učenju, te je učešće u ratu pretpostavljala samoubistvo ili momentalnu predaju (bataljon s bijelim zastavama).
Podjela Bugara na „starije” i „mlađe” stavila je srpsku vladu pred dilemu na koji način da ostvari svoju saradnju sa bugarskim komitetima u Bukureštu. Vlada se opredijelila za prve, a na takvu odluku su je upućivali i strahovi od revolucionarstva mlađih i njihovih veza sa zagovornicima prevrata u Srbiji. Još januara mjeseca 1875. srpska vlada je stupila u vezu sa Karavelovim, koji se obavezao da će raditi po savjetima Beograda i u tom smislu uticati na Bugare. Poslije više promjena kabineta u Srbiji, Jovan Ristić je odmah po preuzimanju Ministarstva inostranih djela 1. septembra 1875. pozvao Bugare na savjetovanje u Beograd radi razrade plana o zajedničkom radu. Panajotu Hitovu, koji je zbog toga dolazio u Beograd početkom septembra 1875. godine, rečeno je da se nakratko uzdrži od akcije zato što Srbija još uvijek mora da ostane mirna. Hitov je prihvatio vladine argumente i obećao je da neće ništa preduzimati na svoju ruku, već će se upravljati po savjetima Srbije. Po saznanjima turskih agenata, srpska vlada mu je tada dala pet hiljada dukata. Nabavke u barutu i municiji su bile hitne, a Bugari ih nijesu mogli dobiti u Rumuniji.
Mladobugari su 4. septembra 1875. pozvali narod na ustanak protiv turske vlasti, a zatim su pozvali i muslimane da im se pridruže. Porta je unaprijed izmamila od egzarha pismeno obećanje da će Bugari ostati mirni, a zauzvrat će im dati ferman kojim će se urediti odnosi između egzarhije i Vaseljenske partijaršije. Bugarsko sveštenstvo je umirivalo narod, te nije bilo masovnijeg odaziva. Ugovoreni ustanak, sa jezgra na Staroj planini, ugušen je u začetku zbog loše organizacije i nepojavljivanja samih organizatora. Slijedile su akcije hapšenja Bugara u Ruščuku i Šumli. Poslije propasti septembarskog ustanka, predvodnik Bugara Panajot Hitov je prešao u Srbiju i tu, o trošku srpske vlade, spremao ljude za novi upad. Turske vlasti su pojačavale represivne mjere prema Bugarima.
Sinhronizovanog rada nije bilo ni u 1876. godini. Srpska vlada je na sjednici 8. marta 1876. odlučila da pošalje majora Jovana Dragaševića u Rumuniju, da sa tamošnjim bugarskim komitetom postigne dogovor o istovremenoj akciji protiv Turske. Dragašević nije uspio da uradi ništa zbog velikih smetnji od strane rumunske policije. Srpski agent u Bukureštu Petronijević je jedno vrijeme bio posrednik između svoje vlade i starobugara, radeći na nabavkama oružja i organizaciji prelaska Bugara na srpsku stranu, odakle su, po dozvoli vlade, upadali na tursku teritoriju. Bugari su nakon toga tražili da ih organizuju srpski oficiri. Černjajeva su više puta molili da taj zadatak preuzme na sebe.
(NASTAVIĆE SE)