- Priredio: Miladin VELjKOVIĆ

Ugledna srpska istoričarka dr Radmila Radić, u predgovoru svoje knjige „Narodna vjerovanja, religija i spiritizam u srpskom društvu 19. i u prvoj polovini 20. vijeka”, objašnjavajući razloge svog interesovanja za pojavu spiritizma u Srbiji, zapisala je, između ostalog: „Zanimalo me je, prije svega, kako se i zbog čega spiritizam primio u srpskom društvu i koliko je na to imala uticaja situacija u samoj Pravoslavnoj crkvi”. Zato i cilj njenog istraživanja, kako je dodala, „predstavlja pokušaj doprinosa društvenoj istoriji Srbije jer govori o nekim aspektima svakodnevnog života jednog dijela stanovništva koji su do sada bili gotovo potpuno nepoznati”. To je, upravo, i svrha našeg feljtona, u kome ćemo iz navedene knjige, objavljene 2009. godine, u izdanju Instituta za noviju istoriju Srbije iz Beograda – uz saglasnost autorke Radić i izdavača, u skraćenoj verziji, prenijeti poglavlje „Dolazak i širenje spiritizma”, koje sadrži i osudu spiritizma od strane pravoslavne crkve i mnogih autoritativnih imena.
Dr Radmila Radić je naučni savjetnik u Institutu za noviju istoriju Srbije. Rođena je u Beogradu 1958. u kome je završila i Filozofski fakultet, na kome je magistrirala i doktorirala. Bavi se istorijom vjerskih zajednica u 20. vijeku i istorijom Srpske pravoslavne crkve. Pored ove objavila je knjige: „Vjerom protiv vjere, država i vjerske zajednice u Srbiji 1945–1953”; „Hilandar u državnoj politici Kraljevine Srbije i Jugoslavije 1896–1970. godine”; „Država i vjerske zajednice 1945–1970, I–II”; „1968–četrdeset godina poslije”; „Život u vremenima: patrijarh Gavrilo (Dožić) 1881–1950” i nedavno knjigu „Vojislav Janić (1890–1944) – sveštenik i političar”.
Tokom druge polovine 19. vijeka, iz Austrougarske, posredstvom literature, štampe i medijuma koji iz Beča dolaze u Beograd, spiritizam stiže u Srbiju. Među tom literaturom poseban uticaj na širenje spiritizma ima je prevod knjige Alana Kardeka „Carstvo duhova” koji je sačinio pjesnik Petar Preradović, objavljen 1865. godine. U punom jeku spiritizam je u Srbiji bio u poslednjoj četvrtini 19. vijeka. Čedomilj Mijatović je 1887. godine objavio u Beogradu dvije knjige iz ove oblasti: Iz carstva duhova od Teozofa i Avetinjski pojavi od Teozofa. Tih godina je u Srbiji bilo prevedeno nekoliko knjiga o hipnozi i spiritizmu, kao što su djela K. Flamariona i kasnije mnogo poznatijeg švajcarskog psihijatra Karla Gustava Junga. Mihailo Lonović prevodi sa njemačkog jezika tri toma knjige nepoznatog autora, pod naslovom „Iz natčulnog svijeta”, koji se pojavljuje 1896. u Beogradu. Negativan prikaz ove knjige objavio je u „Brankovom kolu” Milan Lj. Nedeljković, koji je i sam bio spiritista. Potom je, takođe jedan od prvih poznatih spiritista u Srbiji, Stevan Nikolić–Kućetina, književnik, u Beogradu izdao knjige: „Život na drugom svijetu ili duša poslije smrti čovečijeg tijela” 1897. i „Glas iz vaseljene ili u carstvu vječnosti” 1898. godine. Mitropolit srpski Inokentije tražio je od kralja Milana da Nikolića protjera iz Srbije, što je ovaj i učinio, po tvrđenju Radovana Kazimirovića. Nikolić je umro marta 1902. u Beogradu.
Da je spiritizam u Srbiji, a posebno u Beogradu, bio popularan na prelazu iz 19. u 20. vijek, svjedoči i podatak da je izlazilo nekoliko spiritističkih časopisa, mada u malom tiražu: „Dositije” (uređivao Milan Biljčević, 1889), „Tajanstveni svet”, „Dva sveta”, „Glas istine”, i „Duhovni svet”. U „Enciklopediji SHS” Stanoja Stanojevića pominje se da je 1912. izlazio i časopis „Spiritisti” kao organ spiritističkog društva u Srbiji, ali taj časopis danas nije moguće pronaći. S obzirom na mali broj pismenih u Srbiji, nizak procenat gradskog stanovništva (broj stanovnika Beograda u periodu od 1895. do 1905. se kretao između 59.115 i 80.747) i vrlo ograničen postotak „srednje klase, buržoazije i inteligencije zajedno”, na prvi pogled se čini da je broj listova koji su se bavili spiritizmom neuobičajeno veliki. Međutim, na drugi pogled zaključak se mijenja ako se zna da su ovi listovi izlazili u ograničenom tiražu i sa vrlo kratkim rokom trajanja. „Prizivanje duhova” u Srbiji, tokom druge polovine 19. vijeka, uglavnom je upražnjavano u građanskim krugovima i pobornici spiritizma većinom su bili intelektualci koji su čitali i prevodili stranu literaturu i potom to objavljivali u domaćim časopisima. Oni su, kako kaže Lidija Radulović, spiritizam smatrali „naukom koja nastoji da eksperimentalnim putem transcendira stvarnost i dokaže `činjenice` o postojanju besmrtne duše”. Osnovna razlika između vidovnjaka i vračara po selima koji su komunicirali sa duhovima pokojnika i spiritista bila je u tome što su potonji smatrali da je potrebna „neka materijalna potvrda da je kontakt ostvaren”, kao što je kucanje, pomjeranje, glas i sl. Poznato je da je jedna od prvih žena socijalista u Srbiji Anka Ninković Anđelković, žena Sretena Anđelkovića nekadašnjeg urednika lista Svetozara Markovića „Oslobođenje”, bila pristalica spiritizma. Novinar Pera Todorović je bio neposredni svjedok vjerovanja kralja Milana u proročanstva, pa je čak 1889. godine dobio zadatak od njega da se raspita za jednu Ruskinju koja se bavila spiritizmom i proricanjem. I kraljica Draga Obrenović je bila veoma zainteresovana za sve „onostrane pojave”. Srpska javnost ipak nije bila jednodušna u oduševljenju spiritizmom, što je najbolje osjetio Sima Stojanović, autor koji je na prelazu dva vijeka objavio u Novom Sadu nekoliko knjiga o ovoj temi.
(Nastaviće se)