-PRIREDIO: MILADIN VELjKOVIĆ

Pokojni akademik Dragoljub R. Živojinović (1934–2016), za života iskreni prijatelj „Dana“, stvorio je monumentalno naučno djelo, nezaobilazno u srpskoj i jugoslovenskoj istoriografiji. Tom bogatom i raznovrsnom Živojinovićevom opusu pripada i knjiga „Vatikan, Katolička crkva i jugoslovenska vlast 1941–1958“, koju je izdao „Službeni glasnik“ iz Beograda, 2007. godine. Uz ljubazno odobrenje akademikove porodice, iz pomenute knjige ćemo, u skraćenoj verziji, prenijeti poglavlje „Vatikan, saveznici i jugoslovenski ratni zločinci 1945–1948“, s posebnim osvrtom na neuspio pokušaj hapšenja ustaškog zločinca Ante Pavelića.
Akademik Živojinović je bio redovni profesor beogradskog Filozofskog fakulteta, redovni član Srpske akademije nauka i umetnosti i sekretar Odeljenja istorijskih nauka te institucije. Bio je i član Organizacije američkih istoričara i Evropskog udruženja za američke studije. Objavio je veliki broj knjiga i naučnih radova neprolazne vrijednosti. Dobio je brojna priznanja, među kojima su i Nagrada za životno djelo „Vladimir Ćorović“ i Orden Svetog Save 2. stepena.
Rođen je u Vranju, 17. aprila 1934. godine. Filozofski fakultet završio je u Beogradu 1959, a postdiplomske studije na Univerzitetu Pensilvanija, 1963, na kome je i doktorirao 1966. godine. Postdoktorski rad odbranio je na Harvard univerzitetu. Umro je u Beogradu, 4. februara 2016. godine, u 82. godini života.
Raspoloženje Vatikana i Katoličke crkve prema jugoslovenskom režimu u predvečerje ratnih operacija i nakon njihovog završetka vidi se iz njihovog držanja i stava prema ratnim zločincima i političkim izbjeglicama iz NDH i Slovenije. Oni su, pojedinačno ili u grupama, prelazili u Italiju ili Austriju, sklanjajući se pred trupama Jugoslovenske armije. Tamo su nalazili utočište u savezničkim logorima, samostanima, biskupskim rezidencijama, opatijama i drugim skrovitim mjestima. Pošto su preživjeli prvu buru i opasnosti, tražili su puteve i načine da se dokopaju Rima, Vatikana ili neke italijanske luke odakle su mogli da se sklone u više prekookeanskih zemalja – Latinsku Ameriku, Kanadu, SAD, Australiju.
Proučavanje ovog problema, a posebno držanja Vatikana i Katoličke crkve prema izbjeglicama, pruža višestruke mogućnosti za razumijevanje određenih događaja i politike velikih sila prema jugoslovenskom režimu. Vatikan i velike sile (SAD, V. Britanija) sarađivali su u tom poslu, prikrivali zločince, političke ljude ustaškog ili kvislinških režima, istaknute prelate Katoličke crkve, kao i mnoge druge koji su bježali iz Jugoslavije svjesni svoje krivice ili zbog saradnje sa ustaškim ili drugim snagama. Istina, bilo je onih koji su bili vraćeni tamo gdje su počinili zločine. Još prije početka Hladnog rata vodila se politika koja je u mnogo čemu podsjećala na njega. Bliska sprega između Vatikana i njegovih organizacija, kao i pojedinaca koji su djelovali unutar njih, omugućila je uspostavljanje puteva i kanala, veza i saradnje između raznorodnih političkih, obavještajnih, humanitarnih, vjerskih službi na širokim evropskim prostorima. Uticajni pojedinci obavljali su krupne poslove u tome, a mnogi ratni zločinci godinama su izbjegavali hapšenje, izvođenje pred sud i kažnjavanje za djela iz prošlosti. Savezničke obavještajne službe za svoje ciljeve su se služile pojedincima iz crkvenih redova.
U proljeće i ljeto 1945. godine, na tlu Italije, Austrije i Njemačke okupacione vlasti su ulagale vidne napore da otkriju zločince, kriminalce, saradnike okupatora i ostale. Priroda zločina počinjenih u toku prvih godina rata, navela je Čerčila i Ruzvelta da oktobra 1942. godine saopšte da će se nakon rata izvesti pred sud ratni zločinci, odgovorni za stradanja miliona ljudi širom Evrope. Početkom oktobra formirana je Komisija Ujedinjenih nacija za ratne zločine (The UN War Crimes Commission), a krajem mjeseca SAD i Britanija su je zvanično prihvatile. Godinu dana kasnije, u oktobru 1943. godine, na Moskovskoj konferenciji ministara inostranih poslova donijeta je deklaracija koja će postati okosnica za kažnjavanje zločinaca. Iako je postavljen temelj, u toku narednih godina nije se učinilo mnogo. Nakon završetka ratnih operacija politički razlozi doveli su do razvodnjavanja akcije. Sukobi sa SSSR i strah od rata doveli su do usporavanja istrage, hapšenja i izvođenja pred sud mnogih zločinaca. Pored toga, činjenica da su SSSR i ostale komunističke zemlje srednje i istočne Evrope sve političke izbjeglice porglasili izdajnicima, bez obzira na dokazanu krivicu, bila je neprihvatljiva za zemlje Zapada. Tako je mnogo istinskih zločinaca uspjelo da spase živote. Nedovoljno poznavanje prilika i okolnosti u pojedinim zemljama pomogli su takođe u skrivanju pojedinaca i izbjegavanju da oni snose odgovornosti za svoja nedjela i postupke koje su činili u toku rata.
(NASTAVIĆE SE)