Prof. dr Krinka Vidaković Petrov

Drugi ugao praćenja iseljeničkog života osvetljavao je novu temu koja je tada postala vrlo aktuelna: organizovanje iseljenika u Americi. O tome svjedoče naslovi članaka objavljenih u „Amerikanskom Srbobranu” 1906. i 1907. godine: „Srpski pokret u Ameriki”, „Srpska štampa u Ameriki”, „Srpstvo u Ameriki”, „Srpski amerikanizam”.
Između 1900. i 1906. godine osnovano je 11 srpskih crkava u državama Pensilvanija, Ilinoj, Ohajo, Aljaska, Kanzas i Montana. Time se postavilo pitanje jurisdikcije nad ovim crkvama. Parohijani su sami finansirali rad crkveno-školskih opština, svojim novcima gradili crkve, sami se starali da obezbijede dolazak srpskih sveštenika, snosili troškove vjerskih aktivnosti. Mada su se obraćali srpskim crkvenim vlastima u Srbiji i Austrougarskoj za pomoć, ona je izostala. Jedina pravoslavna institucija koja je postojala u Americi u to vrijeme bila je Ruska pravoslavna crkva koja je na čelo svoje Srpske misije 1905. postavila Sevastijana Dabovića, prvo srpsko svešteno lice rođeno u Americi. Crkvene vlasti iz Beograda savjetovale su Dabovića da se srpske crkve podrede jurisdikciji Ruske pravoslavne crkve u Americi dok se ne steknu uslovi za drugo, poželjnije rješenje, ali se tome 1906. usprotivila jedna struja među srpskim iseljenicma, koja je smatrala da srpske crkve u Americi treba da uđu u jurisdikciju Srpske pravoslavne crkve u Austrougarskoj, odakle je inače poticala ogromna većina srpskih iseljenika. Dok je Dabović postupao shodno savjetu iz Beograda, druga struja, na čelu sa sveštenicima Pajom Radosavljevićem i Jovanom Krajnovićem, vodila je kampanju u korist austrougarske opcije. Izgubivši ovu bitku, Radosavljević se odrekao svešteničkog poziva i posvetio nauci, srpske crkve u Americi prešle su u rusku jurisdikciju, ali je ova rasprava izoštrila prevlađujući negativan stav srpskih iseljenika prema Austrougarskoj. Kasnije će Čedomir Pavić, urednik „Amerikanskog Srbobrana” u članku „Veleizdajnici u Hrvatskoj i Srbi u Americi” ocijeniti da ovaj „pokušaj s uvlačenjem karlovačke jurisdikcije označava dan od koga datira ovo neopisano antiaustrijsko raspoloženje, jer uz taj pokušaj ostadoše oni, koji ne kriju svoju austrijsku crno-žutu dušu i koji krvničku vraždu vode protiv „Amerikanskog Srbobrana”, koji je pod uredništvom Pavića preuzeo barjak antiaustrijske orijentacije srpskih iseljenika.
Septembra 1907. u San Francisku je osnovan Srpski narodni fond. Namjera osnivača bila je da se objedine nastojanja srpskih iseljenika za očuvanje identiteta u američkoj dijaspori i da se organizovano pruži podrška braći u zavičaju. „Amerikanski Srbobran” objavio je 9. aprila 1907. godine apel upravnog odbora ovog fonda, na čijem je čelu bio Ilija Balić, porijeklom iz Boke. Apel sadrži nekoliko teza, koje izražavaju idejnu orijentaciju dominantnu kod iseljenika. Prva je da je razlog iseljavanju bila „gvozdena ruka” austrougarske vlasti u srpskim zemljama: Srbi! Teška sudbina srpskog naroda, kojega tjera od Kosova, nije pošteđela ni savremeni naraštaj. Ostavljajući gvozdenu ruku tuđina na naš vrat, prisilila nas je da ostavimo svoje ognjište, svoju milu domovinu, i da u Americi potražimo spasa slobode i života...
Druga je solidarnost iseljenika sa srpskim narodom u otadžbini:
Zar može biti da jauk i piska potištene naše braće ne nađe odziva u našim grudima? Možemo li mi gledati gdje tuđin vrši čuda i pokore nad nama, nad milim srpskim narodom u otadžbini?
Treća je podvlačenje značaja očuvanja srpskog identiteta: Naši preci u najtežim danima ropstva vodili su očajnu borbu za svoje ime i svoj jezik... Iz ropstva su tražili slobodu, a u ropstvu su sačuvali ime i jezik...
Evo i zaključka, u kojem se najavljuje političko djelovanje dijaspore kao dijela jedinstvenog srpskog nacionalnog korpusa:
Srpska nam svijest nalaže da sledujemo njihovu amanetu, da iz ove slobodne zemlje pružimo bratsku ruku pomoći braći preko Oceana – braći koja čuvaju amanet naših djedova i vode krvavu borbu za slobodu, samostalnost i zajednicu Srpskog naroda... Srpski narodni fond, potpomognut od Srba širom Amerike, obilno će pomagati gajenje srpske misli, i tim će ulijevati hrabrost u srca prekooceanske braće, kada vide da Srbi ma gdje bili sjećaju se svoje domovine i vječno služe srpskoj misli. Srpski narodni fond svjedok je svijesti američkih Srba i tumač naših želja za slobodom i napretkom svoga naroda.
Prevrat u Beogradu 1903. nagovijestio je antiaustrijsku politiku Kraljevine Srbije, prema kojoj se dijaspora morala opredijeliti. Srpska dijaspora u Americi, koja je u to vrijeme bila najbrojnija srpska iseljenička zajednica, to je i učinila, ali ne bez trzavica i otpora jedne struje predvođene Jovanom Krajnovićem, koji je zastupao vrlo kritički stav prema Karađorđevićima.
(NASTAVIĆE SE)