O kapitulaciji Crne Gore pisali su mnogi: sami učesnici, istoričari, pisci, publicisti, novinari.
I ovo pitanje, kao uostalom i problem ujedinjenja Srbije i Crne Gore u zajedničku državu naglašeno su politizovani – istoričari su plaćali „danak” vremenu i ideološkim ubjeđenjima vladajućih političkih elita. Većina istoričara koji su koristili pretežno domaće istorijske izvore (selektivno, dakako) uprli su prstom na zvaničnu Srbiju – smatrali su da je ona glavni uzrok nestanka crnogorske države i dinastije. Ima i onih i koji odlučujuću ulogu u rješavanju statusa Crne Gore pripisuju pobjedničkim silama Antante, njihovom odnosu prema kralju Nikoli i njegovom držanju uoči i u toku ratnih operacija.
Iz brojne literature posvećene ovoj tematici izdvajam knjigu akademika Dragoljuba Živojinovića „Crna Gora u borbi za opstanak 1914–1922”. (izdavač Vojska Beograd, 1996), u kojoj se autor zalaže za objektivnije, svestranije i uravnoteženije ispitivanje problema Crne Gore u svjetskom ratu i na Mirovnoj konferenciji.
Uostalom, akademik Živojinović je 30 godina proučavao vladavinu kralja Nikole, trvenja i razmirice između Crne Gore i Srbije uoči i u toku Prvog svjetskog rata, tkz. savezništvo sa Italijom i odnose sa saveznicima. Ne samo u bivšoj Jugoslaviji (Beograd, Cetinje, Titograd), već i u inostranstvu (Francuska, Engleska i SAD) istraživao je i prikupljao građu za izučavanje ove značajne, ako ne i najznačajnije dionice novije crnogorske istorije. Istoričari mu prizaju: koristio je do tada nepoznatu građu, a onu već obrađenu kritički valorizuje dajući svoje viđenje istorijskih događaja i ličnosti.
Prema mišljenju istoričara Momčila Zečevića, akademik Živojiović (1934–2016) najbolji je poznavalac stranih arhiva o položaju i sudbini Crne Gore u Prvom svjetskom ratu. Njegov pristup se bitno razlikuje od pristupa crnogorskih istoričara Dimitrija Vujovića, Nikole Škerovića, Sava Brkovića i Dragoja Živkovića. Dr Zečević citira Živojinovićev zaključak koji se odnosi na nestanak Crne Gore sa političke karte Evrope.
„Na kraju postavlja se pitanje kakva je u svemu tome bila uloga Srbije u procesu nestajanja Crne Gore, bez obzira na svu galamu, bila skoro marginalna... Savezničke vlade su donosile odluke ne uzimajući u obzir njene predloge, želje i zahteve, ako su oni postojali... Paradoksalno zvuči, ali ostaje neoboriva činjenica da su zvaničnici Crne Gore mnogo više govorili protiv Srbije nego što je to ona činila protiv nje.” (Referat na naučnom skupu u SANU Dinastija Petrović Njegoš, Podgorica 29. 10-11. 2001)
U traganju za činiocima koji su doveli do kapitulacije potrebno je, makar, ukratko, podsjetiti i na karakter knjaževe, odnosno kraljeve, višedecenijske autokratske vladavine i na dugogodišnje razmirice, trvenja, neslaganja pa i sukobe sa srbijanskim dinastijama Obrenovića i Karađorđevića.
Način i dužina vladanja učinili su svoje – ni on sam, a ni autokratski sistem koji je stvorio nijesu mogli dalje da opstanu. Svi segmenti društvenog i državnog života dostigli su vrhunac u svom konzervativizmu – tako kako je bilo nije se moglo dalje. Glavni grešnik, dakako, ne i jedini, bio je knjaz i kralj Nikola Prvi Petrović. Akademik Živojinović je jasan u ocjeni: „Kralj Nikola je bio nosilac konzervativnog i preživelog monarhizma i legalizma 19. veka.”
Crnogorski suveren nevoljno je ušao u rat – „i narod i većina poslanika u narodnoj skupštini zahtijevali su da se podrži Srbija i Crna Gora uđe u rat”, zaključuje dr Živojinović.
I grof Džon de Salis, britanski poslanik na Cetinju smatrao je da se kralj neiskreno držao u danima nakon uručenja austrijskog ultimatuma Srbiji (23. jula). Kraljevo držanje Salis je objasnio njegovom namjerom da ne zaoštrava sukob s Austrijom, mada je na to bio prinuđen reakcijom javnosti i raspoloženjem u Narodnoj skupštini. (Živojinović, 1996:211)
O knjaževoj neodlučnosti, njegovoj kolebljivosti i pokušaju da utiče na Skupštinu da se izjasni za neutralnost, pisao je još 1940. Jovan Ćetković u knjizi „Ujedinitelji Crne Gore i Srbije”.
„Ali je ovaj naručeni glas i predlog brzo bio ućutkan i odbačen. Kralj je ocijenio situaciju i trgao se natrag. Nije se imalo kudkamo. I Narodna Skupština i javno mnenje – svi Crnogorci, izuzev njega i njegove okoline – svi su bili za rat, za pomoć Srbiji. I rat je objavljen uprkos svih nastojanja kralja Nikole i njihovih ljudi.”
I carska Rusija je tražila od njega da uđe u rat. Nevoljno je Crnu Goru uveo u rat 5. avgusta 1914, a prethodnog dana prekinuo je diplomatske odnose sa Austro-Ugarskom. Ima istoričara i prosrpski opredijeljenih koji ne pominju kraljev nevoljni ulazak u rat, ali rado citiraju proklamaciju kojom je crnogorski vladar 24. jula 1914. objavio rat Austro-Ugarskoj.
„Sudbinski čas je kucnuo... Austrija je objavila rat našoj dragoj Srbiji, objavila ga je nama; objavila ga je Srpstvu i cijelom Slovenstvu”... Tako se obratio kralj svome narodu. Morao je. To su od njega tražili narod i vojska i većina poslanika u Skupštini. Za crnogorske istoričare koji naginju kralju Nikoli, ulazak Crne Gore u rat bio je nepotreban – donio joj je brojne žrtve: više od 20. 000 poginulih, ranjenih, umrlih od gladi i bolesti. A i politički je, prema njihovom mišljenju, za nju bio poguban – „nakon pobjede i oslobođenja, Crna Gora je, mimo svih zakona i pravila, bez uvažavanja njenih zsluga i žrtava, pa i njenog velikog istorijskog imena, ukinuta kao država, a njena dinastija detronizovana... Sa političke mape Evrope biće izbrisana crnogorska država”. Istorijski revizionizam, odnosno tumačenje istorijskih događaja i ličnosti na način kako to odgovara ideološkim i političkim potrebama crnogorskih separatista, naročito je uzelo maha nakon 21. maja 2006. godine, kada je Crna Gora na poznatom referendumu građana, „poslije gotovo devet decenija vratila državnost i nezavisnost koju je izgubila 1918. godine.”
Nastaviće se

PIŠE: Borivoje Ćetković