-PRIREDIO: MILADIN VELjKOVIĆ

Pristrasnost mađarskih sudija i islednika u korist Karađorđevića bila je očigledna. Njegove veze sa guvernerom Bosne Osman-pašom, koje su datirale još od 1858, kada je bježao u beogradsku tvrđavu, valjalo je ispitati, kao i dostupnu prepisku između sekretara bivšeg kneza i atentatora. Mađarske vlasti ipak nijesu dale priliku za to i mnogi su ubrzo oslobođeni. Za Miletića i njegov odnos prema Ujedinjenoj omladini utvrđeno je da su bili „moralni pobuditelji ubistva“. Kalaj je u Dnevniku zapisao najlogičniju opciju, po kojoj su kneza ubili Srbi, ali uz pomoć ruskih ili austrougarskih agenata.
Što se suđenja u Srbiji tiče, svi konzuli su izvještavali svoje vlade da za izrečene kazne nije bilo dovoljno relevantnih dokaza. Garantne sile su zatvarale oči pred činjenicama da okrivljenima nije dato pravo na odbranu. O smrtnim kaznama koje su izrekli srpski sudovi govorilo se kao o očekivanom ishodu koje nalaže domaće zakonodavstvo. Napore Srbije uložene u očuvanje mira na granicama i u zemlji izuzetno su visoko ocijenile garantne sile, a sve zamjerke na sudski proces potisnute su u stranu. Samo je Britanija kraće vrijeme insistirala da se istraže navodi o torturi nad optuženima, te da se utvrdi da li srpski sudovi poštuju osnovna ljudska prava. Blaznavac je poricao da je bilo fizičkog pritiska. Zahvaljujući pozitivnim izvještajima Longvorta, u kojima se tvrdi da se proces pred sudskim vlastima odvija po srpskim zakonima i da sudovi i vlada moraju da ih poštuju, a ne da pišu nove, London je odustao od daljeg insistiranja na tom pitanju. Zanimljiva je Longvortova tvrdnja da srpsko zakonodavstvo „najvećim dijelom počiva“ na evropskim pravnim principima, te da je učinjen ogroman napredak u sudskom postupku u odnosu na onaj iz 1864. godine, kada se sudilo učesnicima Majstorovićeve zavjere. I Kalaj i Longvort su tvrdili da je okončanje sudskog procesa bilo na mnogo višem nivou nego njegov početak.
Uprkos stvarnoj i fiktivnoj pomoći Austro-Ugarske u savladavanju osnovnih teškoća izazvanih ubistvom vladara, opravdani razlozi za bezrezervno vezivanje Srbije za Habzburšku monarhiju, te za otuđenje Srbije od Rusije nijesu postojali. Namjesnici su to konstatovali od samog početka. Bosna i Hercegovina, kao najvažnije pitanje u odnosima između Srbije i Austro-Ugarske, ostalo je da ledbi u vazduhu. U pregovorima sa Peštom oko najuopštenijih okvira, do kraja 1868, nije bilo pomaka. Blaznavčevog izaslanika, upućenog ubrzo poslije Topčiderske katastrofe u Peštu, Andraši je primio rezervisano i, više uzgred, prisjećao se gdje su zastali pregovori za kneževog života.
Blaznavac je mađarskom predsjedniku vlade poručio da „tvrdu volju ima nastaviti politiku knjaza Mihaila“ i da je spreman da se realizuje ugovor o savezu između Srbije i Mađarske, koji je svojevremeno ponuđen knezu. Andraši je konstatovao da će bez kneza Mihaila cijela stvar „malo teže“ ići. Ovakvo izbjegavanje direktnog odgovora nije moglo proći neopaženo kod namjesnika. Bilo im je jasno da ih druga strana želi zadržati uz sebe samo obećanjima. Andraši je rekao da savez „nije nemoguć“, ali da za njega trenutno nijesu pogodne okolnosti. Druge poslove, poput konzularne jurisdikcije, isleđivanje optuženih za atentat i slično, želi da pomogne svim silama. Kalaj, međutim, nije doslovce primijenio Andrašijeve sugestije da „ne pothranjuje vanredne nade“ kod Srba. Početkom jula 1868, a uz pomoć Antonija Oreškovića, podmetnuo je jedan memorandum namjesnicima „u pogledu užeg savezništva s Mađarskom“. Kada se ni poslije šest nedjelja namjesnici nijesu oglasili, osumnjičen je Jovan Ristić da je namjerno tražio izgovore da se posao ne privede kraju, da je suviše „taktizirao“ i „diplomatizirao“. Ristić je dobro prozreo prave Kalajeve namjere. Namjesnicima je odgovaralo da igraju na kartu „podijeljenih“ pogleda, pravdajući sporost odluka uticajem „onog drugog“. Plan o savezu nije ozbiljno uziman u obzir, ni na srpskoj, niti na mađarskoj strani. Polovinom oktobra 1868, Andraši je sugerisao Kalaju da u Beogradu ništa ne govori o planu za Bosnu, jer otvorenih razgovora sa carem i Bajstom nije bilo. Beč još nije imao izgrađenu „zapadnu politiku“, a Bajstova slaba tačka bili su južni Njemci, i nije ih se htio odreći u korist pozicija na Istoku. Takođe, nije bilo strategije kako pridobiti Tursku za plan o Bosni. Takozvani „plan o Bosni“ bio je čista apstrakcija, kako za Mađarsku, tako i za Srbiju. Mnogo važnije pitanje bilo je šta je zapravo stajalo iza svega i zašto su ga srpska i austrougarska strana vještačkim putem održavale u životu.
Osnovna zamisao Andrašija bila je da, kao pomoć Srbiji u zadržavanju akcija Beča u Bosni i Hercegovini, izdejstvuje njenu neutralnost u predskazivanom austro-ruskom ratu, zapravo da u tom slučaju Srbija ne napadne Tursku, koja je trebalo da pritekne u pomoć austrougarskoj vojsci kao saveznica. Radilo se o krajnje nerealnom zahtjevu, kako su tada primijetili u Beogradu.
(NASTAVIĆE SE)