-Pi­še: Ve­se­lin La­za­re­vić

Lo­gor Nađ­me­đer pr­vi je po­dig­nu­ti ma­tič­ni lo­gor za Sr­be u Austro­u­gar­skoj. For­mi­ran je u av­gu­stu 1914. go­di­ne, pre­stao da po­sto­ji ok­to­bra 1918. go­di­ne. U nje­mu je, pre­ma Đu­ko­vi­ću, stra­da­lo oko 21.000 Sr­ba.
Na­la­zio se na du­nav­skom ostr­vu, u bli­zi­ni ne­ka­da­šnjeg ugra­skog gra­di­ća Neđ­me­đe­ra, da­na­šnjeg slo­vač­kog Ča­lo­va, pa se i po nje­mu na­zi­va.
Rat­ni za­ro­blje­ni­ci i ci­vi­li u po­čet­ku su do­vo­že­ni vo­zom, jer je tu­da pro­la­zi­la pru­ga Ko­mar­no–Bra­ti­sla­va, i is­kr­ca­va­ni na le­de­nu po­vr­ši­nu od se­dam i po hek­ta­ra, ko­ju su beč­ki kri­mi­nal­ci, pre­va­ran­ti i sva­ki dru­gi ološ ogra­di­li bo­dlji­ka­vom ži­com, sa stra­žar­ni­ca­ma od dr­ve­ta vi­si­ne do 15 me­ta­ra. Stra­žar­ni­ce su, na­rav­no, bi­le opre­mlje­ne i re­flek­to­ri­ma za noć­no osma­tra­nje.
Pr­vih dva­de­se­tak ba­ra­ka pra­vlje­ne su po ve­li­kom sni­je­gu, ko­ji je pao u po­čet­kom no­vem­bra. To­kom sle­de­će go­di­ne iz­gra­đe­no je još 16 ba­ra­ka, ta­ko da je ko­na­čan broj bio 36, ka­pa­ci­te­ta od 6.250 do 12.000 lju­di.
Ba­ra­ke su bi­le du­gač­ke 40, a ši­ro­ke 10,5 m, sa če­tvo­ro ula­zno-iz­la­znih vra­ta, sa oskud­nim pro­zo­ri­ma...
Usled lo­ših hi­gi­jen­skih uslo­va u lo­go­ru se ubr­zo po­ja­vlju­ju va­ške, po­tom i za­ra­ze: dez­in­te­ri­ja, pje­ga­vi i tr­bu­šni ti­fus i tu­ber­ku­lo­za.
Pre­ma is­ka­zi­ma pre­ži­vje­lih, pri­li­kom po­ja­ve pje­ga­vog ti­fu­sa svi lo­gor­ski lje­ka­ri su, pod ra­znim iz­go­vo­ri­ma, na­pu­sti­li lo­gor. O nji­ma su se bri­nu­li lje­ka­ri-lo­go­ra­ši dr Dra­go­mi­ro­vić, dr Ma­re­ti­no­vić i dr Za­ru­bi­ca.
Ko­man­da lo­go­ra je us­po­sta­vi­la ka­ran­tin, ko­ji su obez­bje­đi­va­li austro­u­gar­ski stra­ža­ri.
Ma­sov­no umi­ra­nje lo­go­ra­ša tra­ja­lo je od de­cem­bra 1914. go­di­ne do ma­ja 1915. go­di­ne. Dnev­no je umi­ra­lo do osam­de­se­tak lju­di. Pre­ži­vje­li su pre­mje­šte­ni u de­cem­bru 1915. go­di­ne u lo­go­re Ma­ut­ha­u­zen, Ašah, Bra­nu­au... Umje­sto njih do­vo­đe­ni su no­vi in­ter­nir­ci i ci­vi­li iz Sr­bi­je. U lo­go­ru je uvi­jek bi­lo od 5.000 do 10.000 za­tvo­re­ni­ka.
Pre­ma po­da­ci­ma Me­đu­na­rod­nog cr­ve­nog kr­sta lo­gor­ska ar­hi­va je iz­go­re­la, pa je ra­đe­ne no­va, u ko­joj je evi­den­ci­ja in­ter­ni­ra­nih ci­vi­la sve­de­na na sim­bo­lič­nu ci­fru. Iz­o­sta­vlje­na su ime­na že­na, dje­ce i sta­ra­ca iz­nad 55 go­di­na.
Spi­sak sa­hra­nje­nih na gro­blju lo­go­ra Nađ­me­đer, ko­ji je lo­gor­ska ko­man­da na­zva­la „Ve­li­ka Sr­bi­ja, sa­sta­vio je I. Đu­ko­vić, na osno­vu vi­še iz­vo­ra, po go­di­na­ma, sa azbuč­nim pre­zi­me­ni­ma, mje­stom i okru­gom ro­đe­nja i da­tu­mom umi­ra­nja.
Iz ovog spi­ska se vi­di da je evi­den­ti­ra­no 5.927 ubi­je­nih Sr­ba i 73 Ru­sa, a pro­cje­nju­je se da ih je bi­lo da­le­ko vi­še (oko 7.000)... Pr­vi lo­go­raš, po ime­nu Ni­ko­la Ni­ko­lić, sa­hra­njen je 20. sep­tem­bra 1914. go­di­ne, a po­sled­nji Bog­dan Ni­ko­lić, 29. ok­to­bra 1918. go­di­ne.
Zbog pod­zem­nih vo­da, gro­bo­vi i ma­sov­ne grob­ni­ce ko­pa­ne su do jed­nog me­tra, a to­kom ve­li­kih ki­ša i sni­je­ga pre­mi­nu­li su sa­hra­nji­va­ni u mu­lju.
Lo­gor­sko gro­blje, sa ma­lom po­dig­nu­tom ka­pe­lom, ču­va­no je i odr­ža­va­no sve do 1938. go­di­ne, ka­da je pod pri­ti­skom na­ci­stič­ke Nje­mač­ke, beć­kom ar­bi­tra­žom ova te­ri­to­ri­ja pre­da­ta Ma­đa­ri­ma.
Od 1938. do 1945. go­di­ne gro­blje je bi­lo oskr­na­vlje­no, raz­gra­đe­no, raz­bi­je­no, van­dal­ski ošte­će­no od ta­da­šnjih ma­đar­skih vla­sti. Ve­ći­na kr­sta­ča je po­lo­mlje­na, a ču­va­ri gro­blje pro­tje­ra­ni.
Po­sli­je Dru­gog svjet­skog ra­ta Če­ho­slo­vač­ka je po­di­za­njem no­ve ogra­de sa­ču­va­la i dje­li­mič­no ure­di­la dio gro­blja, da bi osa­mo­sta­lje­njem Slo­vač­ke, u vri­je­me vla­de Vla­di­mi­ra Me­či­ja­ra, po­no­vo bi­lo oskr­na­vlje­no. Uklo­nje­ni spo­me­ni­ci, za­si­ja­na en­gle­ska tra­va i na­pra­vljen po­li­gon za dre­si­ra­nje pa­sa.
Lo­gor Neđ­me­đer je bio po­ve­zan sa vi­še ma­njih lo­go­ra, na te­ri­to­ri­ji da­na­šnje Slo­vač­ke, kao što su Ko­mar­no, Ša­mo­rin, Tr­na­va, Tren­čin, Ban­ska Bi­stri­ca...
Kao i u dru­gim lo­go­ri­ma i ov­dje su lo­go­ra­ši bi­li iz­lo­že­ni gla­đu, oskud­no ob­u­če­ni, i u svim vre­men­skim uslo­vi­ma, ili ne­u­slo­vi­ma upu­ći­va­ni na te­žak rad, u ka­me­no­lo­me, rud­ni­ke, fa­bri­ke, sje­ču šu­me, ili na po­ljo­pri­vred­na ima­nja ve­le­po­sjed­ni­ka.
Re­dov­no su sla­ti i na ti­rol­ski front, gdje su, uglav­nom, pod una­kr­snom va­trom ko­pa­li ro­vo­ve, do­no­si­li mu­ni­ci­ju, pre­no­si­li ar­ti­lje­rij­ska sred­stva, ure­đi­va­li va­tre­ne po­lo­ža­je...
Za sva­ku na­vod­nu gre­šku bi­li bi ka­žnja­va­ni smr­ću ba­ca­njem sa li­ti­ca u bez­da­ne pro­va­li­je.
Na front su vo­di­li i po hi­lja­du lo­go­ra­ša, u smje­na­ma. Jed­na smje­na je tra­ja­la šest mje­se­ci. Od njih se, sko­ro uvi­jek, bar po­lo­vi­na ni­je vra­ća­la. Is­cr­plje­ni i ra­nje­ni, obič­no su pre­ba­ci­va­ni u lo­go­re Ašah, na Du­na­vu.
Austro­u­ga­ri su du­go kri­li od svjet­ske jav­no­sti, sma­tra­ju­ći to „dr­žav­nom taj­nom“. Du­go go­di­ni ni Cr­ve­ni krst ni­je znao šta se sve ra­di u lo­go­ru Nađ­mer­đer...
(Na­sta­vi­će se)