-Pri­re­dio:Mi­la­din VELj­KO­VIĆ

Spo­lja­šnji uti­ca­ji na ja­to su su­da­ri ili bli­ski pro­la­sci, od­no­sno mi­mo­i­la­že­nja sa dru­gim ja­ti­ma ili mo­le­ku­lar­nim obla­ci­ma. U pro­sje­ku sva­ko po­la mi­li­jar­de go­di­na ra­si­ja­no ja­to se su­da­ri s mo­le­ku­lar­nim obla­kom. Gra­vi­ta­ci­o­ne plim­ske si­le na­sta­le usled su­da­ra iza­zi­va­ju dis­per­zi­ju ja­ta. Od ne­kog ja­ta na kra­ju osta­ne niz po­je­di­nač­nih zvi­je­zda, ne­do­volj­no bli­skih da bu­du sma­tra­ne kao ja­to, ali se sve kre­ću u istom smje­ru i slič­nim br­zi­na­ma. Vri­je­me to­kom ko­jeg će se ja­to odr­ža­ti za­vi­si od po­čet­ne gu­sti­ne zvi­je­zda u nje­go­vom sa­sta­vu. Kon­cen­tri­sa­ni­ja ja­ta du­že odo­li­je­va­ju uti­ca­ji­ma od onih sa ma­njim bro­jem po­je­di­nih čla­no­va. Sred­nja du­ži­na ži­vo­ta jed­nog ra­si­ja­nog ja­ta, tač­ni­je sta­rost ja­ta pri ko­jem su po­lo­vi­na pr­vo­bit­nih čla­no­va ja­ta iza­šla iz si­ste­ma je oko 150 do 800 mi­li­o­na go­di­na. Naj­sta­ri­ja po­zna­ta otvo­re­na ja­ta u Mli­ječ­nom pu­tu su NGC 6791 u sazvježđu Li­re i Ber­kli 17 u sazvježđu Ko­či­ja­ša, sa pro­ci­je­nje­nom sta­ro­šću od 7 mi­li­jar­di go­di­na. Ipak, naj­ve­ći broj ja­ta je mla­đi od 50 mi­li­o­na go­di­na.
Ka­da se otvo­re­ni skup ras­pad­ne iza nje­ga će osta­ti gru­pa zvi­je­zda sa slič­nim smje­rom kre­ta­nja i br­zi­na­ma. Ta­kve gru­pe zvi­je­zda se zo­vu zvje­zda­ne aso­ci­ja­ci­je, a pet od se­dam naj­sjaj­ni­jih zvi­je­zda u sazvježđu Ve­li­ki me­dvjed pri­mjer su ta­kve gru­pe. Tre­ba, me­đu­tim, na­gla­si­ti da je ova zvje­zda­na aso­ci­ja­ci­ja znat­no ve­ća i sa­dr­ži zvi­je­zde ko­je se pro­sti­ru od sa­zvje­žđa Ce­fej do sazvježđa Ju­žni tro­u­gao. Sun­ce se na­la­zi bli­zu obo­da ove zvje­zda­ne aso­ci­ja­ci­je, ali joj ipak, ne pri­pa­da. Na­i­me, Sun­ce je sta­ri­je od ovih zvi­je­zda čak oko de­set pu­ta, što, za­pra­vo, zna­či da se ono pro­sto to­kom svog kre­ta­nja pri­bli­ži­lo ovim zvi­je­zda­ma.
Pr­vo­bit­no ja­to u ko­jem je na­sta­lo Sun­ce, pri­je oko 4,6 mi­li­jar­di go­di­na, pot­pu­no se ras­tu­ri­lo (ras­pa­lo) i zvi­je­zde iz tog ja­ta su ra­su­te u di­sku Ga­lak­si­je, bez bit­ni­jih ka­rak­te­ri­sti­ka da se raz­li­ku­ju od svog ga­lak­tič­kog okru­že­nja. Ra­sto­ja­nja do ras­tu­re­nih ja­ta mo­gu se mje­ri­ti me­to­dom pa­ra­lak­se ili me­to­dom kon­ver­gent­nih ta­ča­ka. Po­sma­tra­nje obli­žnjih otvo­re­nih ja­ta, či­je uda­lje­no­sti su do­volj­no pre­ci­zno od­re­đe­ne, mo­že po­slu­ži­ti za stva­ra­nje me­to­de ko­jom je mo­gu­će od­re­di­ti uda­lje­no­sti osta­lih ja­ta. Upo­re­đu­ju­ći bit­ne fi­zič­ke oso­be­no­sti obli­žnjeg ras­tu­re­nog ja­ta i ne­kog uda­lje­ni­jeg, mo­gu­će je pro­ci­je­ni­ti pri­bli­žnu uda­lje­nost da­ljeg ja­ta. Ta­kva me­to­da ko­ri­sna je i pri od­re­đi­va­nju uda­lje­no­sti ga­lak­si­ja u Lo­kal­noj gru­pi, jer su u nji­ma otvo­re­na ja­ta la­ko uoč­lji­va.
Zbi­je­na (ili glo­bu­lar­na, lop­ta­sta, za­tvo­re­na) zvje­zda­na ja­ta su sfe­ro­id­ni sku­po­vi zvi­je­zda ko­ji se obr­ću oko sre­di­šta ga­lak­si­je kao nje­ni sa­te­li­ti. Zvi­je­zde u zbi­je­nim ja­ti­ma su čvr­sto po­ve­za­ne u jed­nu kom­pakt­nu cje­li­nu sna­žnom gra­vi­ta­ci­o­nom si­lom, što ja­ti­ma da­je nji­hov ka­rak­te­ri­sti­čan sfe­ro­i­dan ob­lik. Zbog uti­ca­ja gra­vi­ta­ci­je, kon­cen­tra­ci­ja zvi­je­zda u ja­tu je iz­u­zet­no ve­li­ka i ra­ste pre­ma sre­di­štu. Ona su da­le­ko gu­šća i zbi­je­ni­ja od svih dru­gih ko­smič­kih struk­tu­ra u na­šoj a i dru­gim ga­lak­si­ja­ma.U nji­ho­vim sre­di­šti­ma je ta­kva zbi­je­nost zvi­je­zda da ih je vr­lo te­ško, čak i ne­mo­gu­će raz­dvo­ji­ti kao po­seb­ne objek­te.
Zbi­je­na ja­ta pro­sječ­no sa­dr­že sto­ti­ne hi­lja­da sta­rih zvi­je­zda. Ve­ći­nom se na­la­ze u ha­lou ga­lak­si­je i mno­go su sta­ri­ja, ve­ća i gu­šća od otvo­re­nih ja­ta u di­sku ga­lak­si­je. Oko Mli­ječ­nog pu­ta do­sad ih je ot­kri­ve­no oko 160, a po­sto­ji još naj­ma­nje 20, 30 ili i vi­še neo­t­kri­ve­nih ova­kvih ga­lak­tič­kih struk­tu­ra. Ve­ći si­ste­mi, po­put An­dro­me­di­ne ga­lak­si­je, sa­dr­že i po 500 ja­ta, dok, na pri­mjer, dži­nov­ske elip­tič­ne ga­lak­si­je po­put M 87 sa­dr­že i do 10.000 zbi­je­nih ja­ta. Ova glo­bu­lar­na ja­ta ro­ti­ra­ju na ve­li­kim raz­da­lji­na­ma oko ma­tič­ne ga­lak­si­je, čak i pre­ko 130 hi­lja­da svje­tlo­snih go­di­na uda­lje­no­sti od sre­di­šta. Sva­ka ga­lak­si­ja zna­čaj­ni­je ma­se u na­šoj Lo­kal­noj gru­pi sa­dr­ži ma­kar ne­ko­li­ko zbi­je­nih ja­ta u svom ha­lou. Po svoj pri­li­ci da pa­tu­lja­sta ga­lak­si­ja Stri­je­lac i pa­tu­lja­sta ga­lak­si­ja Ve­li­ki pas upra­vo da­ju svo­ja glo­bu­lar­na ja­ta Mli­ječ­nom pu­tu.
Iako zbi­je­na ja­ta sa­dr­že ne­ke od naj­sta­ri­jih zvi­je­zda u Ga­lak­si­ji, nji­ho­vo po­ri­je­klo, kao i ulo­ga u ga­lak­tič­koj evo­lu­ci­ji, još ni­je u pot­pu­no­sti raz­ja­šnje­no. Či­ni se da se zbi­je­na ja­ta zna­čaj­no raz­li­ku­ju od pa­tu­lja­stih elip­tič­nih ga­lak­si­ja i da su for­mi­ra­na (na­sta­la) u pro­ce­su stva­ra­nja zvi­je­zda u ma­tič­noj ga­lak­si­ji, a ne po­seb­no kao iz­dvo­je­ni skup zvi­je­zda.
Dva naj­sjaj­ni­ja glo­bu­lar­na ja­ta su Ome­ga Ken­ta­u­ra i M 47 u sa­zvje­žđu Tu­ka­na (ko­ja se vi­de sa­mo sa ju­žne Ze­mlji­ne po­lu­lop­te). Iako se ovi objek­ti mo­gu vi­dje­ti čak i go­lim okom, ipak ih je naj­bo­lje po­sma­tra­ti bi­lo ko­jim op­tič­kim in­stru­men­tom. Zvje­zda­no ja­to Ome­ga Ke­na­u­ra, na pri­mjer, mo­že se raz­lo­ži­ti na po­je­di­nač­ne zvi­je­zde čak do sa­mog sre­di­šta (na­rav­no, po­mo­ću od­go­vo­ra­ju­ćeg te­le­sko­pa). Glo­bu­lar­na ja­ta se kre­ću (ro­ti­ra­ju) oko ga­lak­tič­kog je­zgra po ve­o­ma nag­nu­tim i eks­cen­trič­nim elip­tič­kim pu­ta­nja­ma. Na­su­prot otvo­re­nim ja­ti­ma, ona su ve­o­ma po­sto­ja­na i ne te­že ras­tu­ra­nju u to­ku vre­me­na.
(NA­STA­VI­ĆE SE)