Žene iz gradova su mogle da stupe u odrede uglavnom preko partijskih veza. Pojedine žene koje nisu bile partijski organizovane pokušavale su tokom ustanka da u odrede stupe preko neprovjerenih i nesigurnih veza i kontakata, usled čega se događalo da budu predate u ruke četničkim snagama. Oni koji su ih predavali, lažno se predstavljajući kao pobornici narodnooslobodilačkog pokreta, poslije su ucjenjivali njihove porodice koje su se raspitivale za njihovu dalju sudbinu. Žene čiji su se muževi nalazili u partizanskim redovima stradale su kada su pokušavale da dostave pomoć odredu. Četnici su zahvaljujući prevarama i dojavama i tokom 1944. uspijevali da uhvate žene koje su pokušavale da se pridruže partizanskim snagama mimo partijske organizacije.

Žene koje su nakon sloma ustanka ostale u Srbiji, a bile su angažovane u komunističkoj organizaciji, uglavnom su učestvovale u ilegalnom partijskom radu u gradovima, ali su povremeno bile aktivne i u sastavu pojedinih odreda. Negativan stav o prisustvu žene u odredima zadržao se u Srbiji i nakon ustanka i partijskih direktiva. Tako je, na primjer, komandir čete u kojoj se nalazila istaknuta partijska radnica Radmila Obradović Gojka govorio da žena u četi donosi maler.

Pripadnice odreda često su po partijskim zadacima napuštale odrede i bile upućivane na partijski rad na terenu, što ih je izlagalo opasnosti. Vera Vrebalov je iz čete prebačena na terenski rad i od oktobra 1943. bila je instruktor OK KPJ u srezu mlavskom. Uhvaćena je od četnika početkom 1944. i tom prilikom je uspjela da otme bombu i izvrši samoubistvo.

Početkom 1943. godine vijesti o slomu njemačke vojske kod Staljingrada pobudile su nove nade i očekivanja u Srbiji. U periodu januar–mart 1943. došlo je do povećanja broja partizanskih oružanih akcija. I pored toga, prvih mjeseci 1943. u cijeloj Srbiji je u partizanskim odredima bilo oko 1.200 boraca. Prvi šumadijski odred, obnovljen tokom 1942. godine, u početku nije u svoj sastav primao žene, a tokom marta 1943. Okružno povjereništvo KPJ za Mladenovac raspitivalo se da li je ta odluka promijenjena i mogu li uputiti neke žene u odred, što svjedoči da je postojala zainteresovanost žena za stupanje u odrede.

Konzervativne ideje je bilo teško prevazići, Partija je morala da se bori protiv predrasuda i protivljenja muških pripadnika odreda. Javno ispoljene predrasude o ženama partijski organi su nastojali da potiskuju, ali i osuđuju i kažnjavaju u najotvorenijim slučajevima. Isključenje iz Partije jednog komandira čete Druge južnomoravske brigade decembra 1943. bilo je motivisano i kritikom njegovog stava da žene ne mogu biti dobri borci niti rukovodioci.

Tokom avgusta 1943. održano je partijsko savjetovanje vojnih i političkih rukovodilaca partizanskih odreda i bataljona iz Šumadije i Zapadne Srbije, kome su prisustvovali predstavnici Glavnog štaba i PK KPJ za Srbiju. Tom prilikom je, između ostalog, istaknuto da su „borci – drugarice” punopravne kao i „borci drugovi”. Zauzimanje odlučnog stava o prijemu žena u odrede doprinijelo je porastu njihovog učešća u partizanskim snagama u Srbiji tokom 1943. godine. Nasuprot tome, izbjegavanje decidnog izjašnjavanja povodom prijema žena u odrede, ali i nastojanje da se one postepeno istisnu iz njih došli su do izražaja u poslednjoj godini okupacije. Kolebanja u politici prijema žena u odrede najbolje su izražena u izvještaju PK KPJ za Crnu Goru i Boku januara 1944. u kojem je isticano da to pitanje unosi prilično zabune, pošto su vojni odredi stali na stanovište da što manje žena primaju u vojsku, što je isticano kao pravilan stav. S druge strane, kritikovane su pojave da se žene, čak i one koje su stupile u odrede na početku ustanka, isključuju iz jedinica i razoružavaju. Zahtijevajući određeniji stav po ovom pitanju, PK KPJ za Crnu Goru je isticao da upućuju žene da stupaju u redove bolničarki i stvaraju radne čete, ali da same žene to smatraju nedovoljnim i ispoljavaju spremnost da učestvuju u borbi. U prvomajskom proglasu 1944. PK SKOJ za Srbiju se posebno obratio djevojkama, ali su, pored isticanja primjera učešća žena u borbama, one pozivane da se obučavaju za bolničarke i radom u pozadini pomažu i zamjenjuju braću koja se nalaze na frontu. Okružni komitet u Leskovcu je septembra 1944. izdavao uputstva da se žene upućuju na sanitetske kurseve, a ne u vojne odrede.

Priredio:

MILADIN VELjKOVIĆ

(Nastaviće se)

---