-PRIREDIO:

MILADIN VELjKOVIĆ


Prilikom povlačenja partizanskih odreda iz Srbije uz njih je išao veliki broj žena, što je otežavalo kretanje, usled čega je odlučeno da se one vrate kućama.Čak i u situacijama kada su pojedine žene odbijale da se vrate, kao u slučaju Takovskog bataljona, štab je odlučivao da im uskrati hranu i na taj način ih prisili na povratak. One upornije čak su bile isključene iz sastava bataljona i morale su da se kreću na određenoj razdaljini od glavnine trupa.

Mnoge žene su poslušale partijsku direktivu da se ne povlače iz Srbije ukoliko nijesu kompromitovane, smatrajući da će njihova djelatnost i naklonost ostati nepoznata vlastima, što su kasnija hapšenja demantovala. Na vraćanje žena vjerovatno je uticao i stav da će one zbog svog pola biti blaže tretirane, ali i uvjerenje o skorom povratku i nastavku ustanka u Srbiji. Dio žena ostao je u sastavu partizanskih jedinica nakon povlačenja i one su uglavnom ušle u sastav Prve i Druge proleterske brigade.

Žene u sastavu narodnooslobodilačkih odreda stradale su i u akcijama slamanja ustanka, poput zarobljenih partizanki Posavskog odreda koje su njemačke snage žive spalile u selu Šljivovici na Zlatiboru. Drugu grupu žena koje su stradale tokom gušenja ustanka činile su one koje su učestvovale u radu narodnooslobodilačkih odreda tokom ustanka, a zatim ostale u Srbiji, uglavnom prepuštene same sebi, pa su lako pale u ruke vlasti. Posebnu grupu činile su žene, uglavnom partijski angažovane, koje su nakon povlačenja u Sandžak upućene nazad u Zapadnu Srbiju radi nastavljanja partijskog rada. U ovoj grupi nalazile su se Cveta Dabić, Nada Drčalić, Mileva Đurić, Nada Vuković, Keti Minderović, Dara Pavlović, Rakila Kotarev. Mnoge žene koje su se istakle svojom aktivnošću, poput Mileve Đurić ili Cvete Dabić, čiji je muž bio zamjenik komandanta Užičkog partizanskog odreda, vraćene su iz Sandžaka na terenski rad u Užice, gdje su bile vrlo brzo otkrivene. Ubrzo po povratku u Srbiju decembra 1941. uhvaćena je i Ljubica Mazinjanin koja se istakla tokom ustanka, a čiji je muž Andrija bio komesar Tamnavskog odreda.

Prema izvještajima iz decembra 1941, u užičkom zatvoru se nalazilo oko 350 bivših pripadnika narodnooslobodilačkih odreda koje su uglavnom hapsile i saslušavale njemačke vlasti, nedovoljno upućene u stanje na terenu. Usled toga se dešavalo da su uhapšene žene puštali, naročito ukoliko je riječ o onima koje su bile optužene da su obavljale poslove bolničarki ili bile članice kulturnih družina, a nije bilo podataka o njihovoj komunističkoj orijentaciji. Na taj način puštena je i Vuka Berberijan, profesorka, čiji se muž nalazio u partizanima, što je izazvalo negodovanje domaćih vlasti. Zbog toga su se, osim istraga koje su vršile njemačke vlasti, na istim poslovima angažovali i domaći organi.

I kada su uspijevale da se spasu stradanja u logoru nakon sloma ustanka, mnoge žene su bile izložene stalnoj sumnji i naknadno hapšene, što je kod njih stvaralo psihičku napetost i osjećanje neizvjesnosti. Pojedine žene, poput Nadežde Carević, hapšene su i tokom 1943. zbog toga što su od septembra do novembra 1941. bile kuvarice i bolničarke u ustaničkim redovima. U slučaju Nadežde Carević hapšenje je bilo izvršeno pošto je na Terazijama bila prepoznata od strane njemačkog vojnika koji je bio zarobljen tokom ustanka.

Žene koje su pomagale partizanske odrede i učestvovale u njima, usled progona i hapšenja tokom 1942. doživljavale su i porodične tragedije, ali su, uprkos tome i uprkos garancijama stanovništva da će živjeti mirno, nastavljale svoju djelatnost. Jelena Nikolić je zajedno sa mužem pomagala partizane, po slomu ustanka je prisustvovala strijeljanju oca i muža, a zatim je bila odvedena na Banjicu. Nakon puštanja uz garanciju sredine u kojoj je živjela, nastavila je komunističku djelatnost, zbog čega je ponovo uhapšena i ostala na Banjici do oslobođenja. Žena Milana Blagojevića je nastavila ilegalni rad nakon što je puštena iz logora na Banjici, a juna 1944. ponovo je stupila u odred. Uprkos upornim progonima, bilo je i slučajeva da su žene uspijevale da se vrate kućama poslije sloma ustanka i neopaženo prežive okupaciju. Zorica Protić je uspjela da se preko Užica vrati u Beograd decembra 1941. najviše zahvaljujući tome što je bila u društvu Lepe Žujović i Marte Popović, supruga Sretena Žujovića i Milentija Popovića.


(NASTAVIĆE SE)

---