-PRIREDIO:MILADIN VELjKOVIĆ

Ko su bili glavni saveznici u Drugom svjetskom ratu, odnosno, ko su bili donosioci novih sistema na Balkan? Na to pitanje je samo naizgled jednostavno odgovoriti – glavni saveznici su bili Sovjetski Savez, Britanija i Sjedinjene Američke Države. Međutim, za razliku od Prvog svjetskog rata, oni nikada nijesu objedinili svoje visoke komande, pa su do kraja rata, u vojnom aspektu, ostali podijeljeni na Zapadne saveznike i Sovjetski Savez. Ta činjenica je bila važna za tok pregovora među njima o sudbini istočnoevropskih zemalja poslije rata, posebno onih koje su bile sateliti nacističkog Rajha: Italije, Bugarske, Rumunije i Mađarske. Problem se svodio na strah zapadnih Saveznika, sa jedne strane, i Sovjetskog Saveza, sa druge strane, da bi „ona druga strana“ sa zemljama koje su bile nacistički saveznici u završnici rata mogla potpisati separatni mirovni ugovor. Na taj način bi Rumunija, Bugarska i Mađarska, umjesto pred svim saveznicima, mogle položiti oružje pred samo jednom savezničkom stranom koja bi time značajno ojačala i odnijela prevagu nad drugom.

Dogovor Zapadnih saveznika i Sovjetskog Saveza oko pridobijanja Bugarske, Rumunije i Mađarske na savezničku stranu je prevashodno bio posledica straha da bi se te zemlje ipak mogle opredijeliti da, uprkos gotovo izvjesnom porazu u ratu, ostanu vjerni saradnici Trećeg Rajha. Otuda je Ruzvelt morao popustiti pred zahtjevima, kako Sovjetskog Saveza, tako i svojih vojnih savjetnika, da se pred Rumuniju, Bugarsku i Mađarsku ne smije postavljati pitanje njihove bezuslovne predaje, kakva je bila planirana samo za glavne protivnike – Njemačku, Italiju i Japan.

Početkom 1944. godine, Saveznici su sa potencijalnim političkim i vojnim saveznicima unutar zemalja „nacističkih satelita“ počeli pregovarati o uslovima predaje, što je uticalo na proces izgradnje vlasti u njima. Na primjer, rumunskom vođi Narodne seljačke stranke Juliju Maniuu, Zapadni saveznici i Sovjetski Savez su ponudili niz pogodnosti (suverenitet države, Besarabiju...) kako bi državnim udarom zemlju izveo iz Osovine i priključio je savezničkom bloku. Zapadni saveznici i SSSR su na kraju i sa Rumunijom i sa Bugarskom potpisali primirje po uzoru na ono koje je prethodno bilo potpisano sa Italijom, za koju su smatrali da se bezuslovno predala i pred zapadnim Saveznicima i pred Sovjetskim Savezom.

Takav vid savezništva između Zapadnih saveznika i Sovjetskog Saveza, koji na nivou svojih visokih komandi nijesu bili objedinjeni, ali u ideološkom smislu – kao antifašisti – jesu, stvorio je niz problema poslije rata. Uz dozu međusobnog nepovjerenja, rivalstvo je bilo prikrivano na susretima njihovih zvaničnika najprije u Teheranu, a potom i na Jalti i u Potsdamu, te na nizu konferencija ministara spoljnih poslova na kojima su bila razmatrana pitanja potpisivanja mira sa ratnim protivnicima po okončanju rata. Na tim susretima, Zapadni saveznici i Sovjetski Savez postigli su dogovor oko najvišeg ratnog cilja – kako najefikasnije pobijediti Hitlera, ugrađujući u taj najvažniji cilj istovremeno i svoje državne interese. Već poslije Teheranske konferencije saveznici (sa malim s) u javnosti su počeli izgledati kao Saveznici (sa velikim S). Primjera radi, odmah poslije Teheranske konferencije Čerčilov sin je, stigavši u Jugoslaviju, na putu ka Titovom štabu, mještanima dijelio postere sa Teheranske konferencije. Na tim posterima se nalazila čuvena fotografija „velike trojice“, na čemu mu je Tito posebno zahvalio. „Duh Teherana“ je u Evropi zaživio odmah po okončanju Konferencije.

Takav vid prezentacije trebalo je da ima mobilizacionu i kohezionu funkciju među evropskim antifašističkim borcima, stvarajući istovremeno iluziju o odsustvu bilo kakvih nesuglasica. Isti taj poster sa Teheranske konferencije, kao simbol savezništva između „trojice velikih“, prikrivao je nepovjerenje između dva saveznička bloka, koje je već u prvim godinama poslije rata na Balkanu, u „miru“, odnijelo mnoge žrtve. Otuda je riječ „saveznik“ u jezicima balkanskih naroda počela da dobija najrazličitija značenja.


(NASTAVIĆE SE)

---