-PRIREDIO: MILADIN VELjKOVIĆ

Aristarh sa Samosa (oko 310-230. g.p.n.e.) je na osnovu pomračenja Sunca i Mjeseca odredio veličinu i udaljenost tih najmarkantnijih nebeskih tijela. Potom je Eratosten iz Kirene (276-194. g. prije n.e.) izračunao obim (dimenzije) Zemlje sa izvanrednom tačnošću, koristeći jedan od najljepših i najelegantnijih postupaka koji pokazuju efikasnost i pronicljivost antičkog naučnog duha. Eratostenov postupak zadivljuje svojom jednostavnošću i pokazuje kako se i na osnovu oskudnih i primitivnih sredstava mogu ostvarivati veliki rezultati kada se poveže posmatračka domišljatost sa matematičkom pouzdanošću.

U daljem razvoju posebno mjesto zauzima istaknuti grčki naučnik Hiparh (oko 190-120. g. prije n.e.) koji je podijelio čitavo nebo na određeni broj sazvježđa, zatim razvrstao zvijezde po njihovom sjaju (u šest grupa) i načinio prvi sistematski katalog od 850 zvijezda. On je zapazio neka posebna kretanja (precesiju i nutaciju), a ustanovio je i prilično tačnu dužinu godine, i utvrdio tačne položaje tačaka proljećne i jesenje ravnodnevice. Poslije njega, čitavo klasično starogrčko shvatanje neba, nebeskih pojava i kretanja, objedinio je i povezao u jednu skladnu i matematički zasnovanu teoriju aleksandrijski astronom, matematičar i geograf Klaudije Ptolomej (oko 90-160. g. n. e.). Ovaj naučnik je postao slavan po svom znamenitom „Velikom zborniku astronomije” (kojeg su Arapi preveli, dali mu naziv „Almagest”, i tako ga sačuvali za buduće generacije). On je izgradio čitav sistem svijeta, polazeći od Eudoksove i Aristotelove koncepcije, po kojoj je Zemlja bila u centru vasione, a sva prividna kretanja objedinjena i objašnjena složenim sistemom posebnih krugova, tzv. epicikla i deferenata.

Ptolomejeva knjiga, njegov astronomski „Zbornik” ili „Almagest”, predstavlja sintetički prikaz najvećih helenskih dostignuća u astronomiji. Prema tom učenju, Zemlja se nalazila u centru vasione, stajala je nepokretno, a oko nje su se po ekcentričnim krugovima kretala sva poznata nebeska tijela: Mjesec, Merkur, Venera, Sunce, Mars, Jupiter i Saturn. Oko tih putanja se nalazila ogromna kristalna sfera na kojoj su bile pričvršćene zvijezde nekretnice (stajačice). Putanje planeta su bile sastavljene od najmanje dva međusobno nagnuta kruga. Po prvom velikom krugu oko Zemlje, nazvanom deferent, kretao se centar drugog manjeg kruga (epicikla), po kome je kružila odgovarajuća planeta. Brzina kretanja po jednom i drugom krugu je bila različita kako za pojedinu planetu tako i za sve njih u cjelini. Zbog određenih nejednakosti uočenih u njihovom kretanju, bilo je potrebno uvoditi razne dodatne popravke, koje su umnogome komplikovale Ptolomejev sistem svijeta. Ptolomej je smatrao da je Zemlja obavijena nizom od osam kristalnih sfera, koje su „nosile” nebeske krugove, na kojima su raspoređeni Sunce, Mjesec, planete (pet poznatih u to vrijeme – Merkur, Venera, Mars, Jupiter i Saturn) i zvijezde. Ovaj model kosmosa objasnio je sva prividna kretanja nebeskih tijela.

Treba posebno naglasiti da je uporedo sa naučnim razvojem shvatanja i učenja o kosmičkom svijetu, nebeskim pojavama i procesima, veliki značaj imala i astrologija, kao specifična pseudonauka, koja je smatrala da postoji duboka i neraskidiva veza između nebeskih tijela i pojava i zbivanja na Zemlji, posebno veza sa čovjekovim životom i sudbinom država i naroda. Stoga su položaj, uticaj i značaj antičke astronomije bili u tijesnoj vezi sa njenom „primjenom” u astrološke svrhe, zbog čega su mnogi vladari, kao i uticajni i bogati pojedinci podsticali i pomagali razvoj astronomije upravo iz potreba njene primjene u astrološke svrhe. To je važilo ne samo u drevnim civilizacijama na Istoku, već i kod antičkih Grka (i Ptolomej je napisao jednu knjigu posvećenu astrologiji), pa su čak i pojedini kasniji istaknuti astronomi bili poklonici ili korisnici astrologije.


(NASTAVIĆE SE)

---