- Piše: Nik Gašaj

Savremena društva uspostavljaju poretke koji su sposobni da se mijenjaju, kako ne bi stagnirali ili zaostajali ili, pak, kako se ne bi stihijski ili nasilno urušavali. Da bi jedan politički poredak mogao uspješno i stalno da se mijenja, potrebno je da ima institucije koje su istovremeno i dovoljno stabilne, ali i dovoljno spremne na promjene. Za mlade i nove demokratije, kao što je Crna Gora, pitanje odnosa promjena i institucija ima višestruki značaj. To je pitanje od suštinskog značaja za dinamiku i sadržaj društvenih i političkih promjena.

Kao što postavljanje i izgradnja solidnih političkih institucija može da ubrza demokratske političke i društvene promjene, tako i uspostavljanje slabih i nesolidnih institucija može ne samo da ih uspori, nego i dovede u pitanje. Zbog toga se najčešće u kvalitetu političkih institucija krije ključ za razumijevanje dinamike društvenih i političkih promjena. Za procjenu demokratskog kvaliteta političkih ustanova postoje tri različite i komplementarne dimenzije. Jedna se tiče procedure, druga se odnosi na sadržaj, a treća uzima u obzir rezultate. Imajući u vidu sve tri navedene dimenzije, odnosno demokratski politički poredak i njegove institucije saznanja iz političkih nauka ukazuju na sledeće kriterijume kvaliteta političkih institucija...

Prvi i najopštiji kriterijum je vladavina prava. On je osnova na koju se oslanjaju sve druge dimenzije kvaliteta demokratije i političkih institucija. Načela vladavine prava su najbolja brana protiv arbitrernosti političke vlasti. To je istovremeno i najsigurni oslonac političkim institucijama da ne podlegnu ćudima političkih moćnika, hirovima političkih promjena i stalnim burama političkih borbi. Sledeći kriterijum kvaliteta demokratije i demokratskih političkih institucija je participacija. Od širine i stepena participacije građana zavisi demokratski kvalitet političkih institucija i političkog života svake zajednice. Participacija se ne svodi samo na učešće u izborima, već i na mogućnosti udruživanja i organizovanja, okupljanja i protestovanja, kao i lobiranja za sopstvene grupne i druge interese. Važan elemenat participacije je učešće građana u diskusijama o pitanjima javnih politika, kao i direktno angažovanje u rješavanju pitanja na lokalnom nivou. Naredni kriterijum demokratskih institucionalnih političkih aranžmana je kompetitivnost. Demokratije se razlikuju u nivoima i varijetetima političke kompetitivnosti, što najviše zavisi od tipa partijskog i izbornog sistema. Institucionalna rješenja i procedure koje podstiču kompetitivnost i političku konkurenciju različitih ponuda na političkom tržištu, jedan su od preduslova za kvalitetnu politiku u uslovima pluralnog društva. Dva naredna kriterijuma su povezana i odnose se na mogućnost vertikalnog i horizontalnog polaganja računa i kontrole. U procesu vertikalnog polaganja računa važnu ulogu imaju izabrani predstavnici u parlamentu, koji su posrednici u odnosima polaganja računa između građana i onih koji vladaju. Proces horizontalnog polaganja računa podrazumijeva međusobni monitoring i polaganje računa u komunikaciji između različitih političkih institucija. Naredni kriterijum povezuje opšta pitanja slobode sa pitanjem građanskih prava, koja imaju tri vida: politička prava, civilna prava i socijalna ili socijalno-ekonomska prava. Važan kriterijum kvaliteta demokratskog političkog poretka je jednakost. Da bi se umanjile realne nejednakosti građana, s obzirom na razlike u imovini, obrazovanju, posredovanju resursa i informacija, moderne demokratske institucije obezbjeđuju izvjesna opšta dobra građanima, kao što su određeni nivoi besplatnog obrazovanja, zdravstvene zaštite i minimalnog dohotka. Osnovni kriterijum kvaliteta demokratskih političkih ustanova je odgovornost. To je posebno važno s obzirom na stalnu težnju političkih lidera i elita da maksimalizuju svoju autonomiju u donošenju odluka.

Pored ovih osam, potrebno je ukazati na još neke kriterijume kojima se može mjeriti kvalitet političkih ustanova. Jedan od njih, na koji se često ukazuje u mladim demokratijama, jeste nivo korumpiranosti političkih ustanova. Mlada demokratska društva su, po pravilu, društva sa opštim visokim nivom korumpiranosti. Na primjeru Crne Gore, koja i danas spada u red društava sa visokim stepenom korupcije, može se vidjeti da je posebno visok nivo korumpiranosti u nekim osjetljivim institucionalnim oblastima.

S usložnjavanjem modernih društava i povećanjem kompleksnosti upravljanja u prvi plan izbija još jedan kriterijum kvaliteta političkih ustanova. Taj kriterijum se odnosi na kompetentost političkih ustanova za obavljanje onih funkcija zbog kojih su formirane i zbog kojih postoje. U društvima kao što je Crna Gora, pitanje kompetentnosti ljudi koji rade u institucijama i opslužuju ih postaje jedno od bolnih pitanja i usko grlo uspješne demokratske institucionalizacije političkog života. Jedan od važnih kriterijuma za utvrđivanje kvaliteta političkih institucija u modernim društvima je inkluzivnost, to jest otvorenost za uključivanje različitih kategorija građana i društvenih grupa, posebno onih koji su zbog različitih razloga u težem društvenom položaju od drugih. Što se tiče veće šanse za uključivanje (inkluziju) nacionalnih manjina, to je kvalitet političkih ustanova, po pravilu, na višem nivou.

Otvorenost za saradnju (kooperativnost) svakako predstavlja jedan od značajnih kriterijuma prilikom procjene kvaliteta političkih ustanova. Ovaj kriterijum ima dvije dimenzije. S jedne strane, radi se o otvorenosti za saradnju s društvenim okruženjem u kome se institucije nalaze, a tu se prije svega misli na otvorenost prema inicijativama koje dolaze iz polja civilnog društva, kao i iz polja ekonomije i biznisa, polja nauke, istraživanja i drugih relevantnih polja društvenog života. S druge strane, kooperativnost se mjeri stepenom saradnje unutar institucionalnog polja, dakle između različitih institucija političkog sistema. Najzad, jedan od bitnih uslova za kvalitetno djelovanje institucija je javnost (transparentnost) u njihovom radu. Sem rijetkih izuzetaka, kao što su neke bezbjednosne institucije, javnost rada je u funkciji podizanja kvaliteta političkih institucija. Smisao javnosti nije samo u funkciji kontrole rada institucija, nego i u proširenju mogućnosti davanja predloga za unapređenje njihovog djelovanja. Odlika kvalitetnih institucija je da su dobro uređene i organizovane. Od kvaliteta unutrašnje organizovanosti umnogome zavisi ukupan kvalitet rada svake institucije, a pogotovu političke. Stepen optimalne funkcionalnosti u odnosu na svrhu zbog koje neka institucija postoji je važan kriterijum mjerenja njenog kvaliteta.

Način ustanovljavanja i sadržinsko definisanje funkcija i procedura institucija bitno utiču na njen kvalitet. Ako su položaj i funkcije neke institucije dobro određeni, ako nema preklapanja ili sukobljavanja s funkcijama drugih institucija, ako je institucija dobro saobražena društvenom i političkom okruženju, vrednosnim sadržajima i političkoj kulturi datog društva, onda će ona moći lakše i na kvalitetniji način da obavlja svoje funkcije.

I najzad, kvalitet svake institucije, a političke ponajprije, bitno zavisi od kvaliteta ljudi koji ih vode i koji u njima rade. Dakle, institucije bitno zavise od njihove opremljenosti ljudskim resursima, tj. kadrovima u skladu sa evropskim kriterijumima. Nažalost, kod nas se često vodila pogrešna i neodgovorna kadrovska politika. Naime, na pojedinim značajnim pozicijama naše države i društva izabrani su nekompetentni kadrovi, odnosno mediokriteti, kameleoni, puzavci, poslušni pioni, poltroni, „takojevići”, koji su nanijeli veliku štetu društvenom i ekonomskom razvoju Crne Gore.

(Autor je politikolog)

---