- Piše: Čedomir Antić

Napredak medicine u našim zemljama tokom 19. vijeka bio je očigledan i izuzetan. U Vojnoj bolnici Niš – najstarijoj neprekidno postojećoj bolnici u Srbiji i Srpstvu – osnovan je 1900. Pasterov zavod. Pukovnik Mihajlo Marković, koji je komandovao bolnicom u vrijeme osnivanja zavoda, objašnjavao je kraljevima Aleksandru i Milanu značaj velike bolnice koja se nalazila uz srpske zemlje u Osmanskom carstvu, njihov prosvjetni, humanitarni i politički uticaj. Bio je to prvi takav zavod u Istočnoj Evropi. Kada su 2010. iz Vojne bolnice, u čijem je krugu strašna Ćele kula (u kojoj se zna koja je lobanja Sinđelićeva), naši iskusni oficiri-ljekari pošli u misiju UN u Čad, tamo su po prvi put vidjeli ljude kod kojih se ova strašna bolest razvila! Neki od njih su imali blizu četrdeset godina radnog staža.

Nešto kasnije nego u Srbiju, organizovano zdravstvo stiglo je i u Crnu Goru. Varoški doktor na Cetinju, „prvi doktor medicinskih nauka u Crnoj Gori”, Petar Miljanić bio je upravnik bolnice i načelnik saniteta. On je u zemlji 1885. sproveo prvu sistematsku, obaveznu vakcinaciju protiv velikih boginja. Šest godina kasnije, sastavio je Zbornik pravila, propisa i naredaba u sanitetskoj struci Kneževine Crne Gore.

Negdje u ovo vrijeme dr Lazar Dimitrijević, poznati srpski okružni ljekar, koji je službovao u Smederevu i Valjevu, pripremao je drugo izdanje svoje knjige „Kako naš narod živi”. U ovoj izvanrednoj studiji, posvećenoj životu i zdravstvenim prilikama stanovništva Srbije, ali i Crne Gore i Južne Ugarske, Dimitrijević opisuje i zaraze. Strašnu koleru koja je kosila stanovništvo tog vremena. Pišući o značaju čistih izvora vode opisao je i nastojanja vlasti da ovo pitanje riješe. „Orijent počinje od Pešte, jer tamo su bili prvi put izbili one koji su došli da dezinficiraju stanove.” Odnos stanovništva na jugu bio je, je li, sve gori. Jedva je uspijevao da sakupi seosku djecu da ih vakciniše protiv boginja, zato što su roditelji odbijali da za to daju pristanak. Jednom su mu, u to vrijeme bez struje i frižidera, javili da je susptanca kojom je vakcinisao djecu neispravna. Sedmicama se grizao, plašeći se da će djeca pomrijeti i podozrijevajući da mu je neispravno cjepivo poslala konkurencija njegovih dobavljača, u želji da im napakosti.

U niškoj vojnoj bolnici nalazi se jedini spomenik koji su ljekari podigli svojim pacijentima. Ova malena piramida napravljena od zelenkastosivog kamena, podsjeća na jednu od najvećih epidemija koja je tokom istorije pogodila naš narod. Srbija je tokom ljeta i jeseni 1914. bila napadnuta od strane velikih austrougarskih vojski. Više od stotinu hiljada srpskih vojnika poginulo je tokom tih mjeseci. U podrinjskim gradovima kaznena Poćorekova ekspedicija izvršila je pravi genocid. U Šapcu je 1918. prebrojano svega 58 odsto predratnog broja stanovnika. Četvrtina Srbije se tokom mjeseci, koji su prošli između bitaka na Ceru, Suvoboru i Kolubari, našla na nogama i točkovima u zbjegovima. Među desetinama hiljada vojnika poraženih austrougarskih korpusa nalazili su se i oni koji su došli iz krajeva monarhije u kojima je tifus bio endemska bolest. Pjegavi tifus do tada je praktično bio nepoznat srpskim ljekarima. Do proljeća 1915. između 800.000 i milion građana Srbije oboljelo je od te bolesti – oko 30 odsto stanovništva predkumanovske Srbije. Nikada nećemo saznati koliko je zaraženih umrlo, procjenjuje se oko 100.000. Žarišta epidemije bila su u vojnim bolnicama u Valjevu i Nišu. Ljekari su posebno bili žrtve ove pošasti. Više od polovine onih koji su liječili bolesne bilo je zaraženo. Mnogi su i umrli. U to vrijeme u Srbiji je boravilo više od hiljadu ljekara i medicinskih sestara iz raznih država svijeta. Polovina članova svih misija uzetih zajedno bili su Britanci. Ledi Pedžet bolovala je od tifusa u Skoplju, jedan njen mladi rođak umro je od te bolesti služeći u srpskoj bolnici, Čerčilova rođaka vodila je jednu misiju, a dr Hilton Jang, budući laburistički ministar zdravlja, došao je i sâm na čelu grupe ljekara. Kada se dr Izabela Ros razboljela, a sa njom su umrle i dvije bolničarke koje su je njegovale, u Britaniji se javilo 500 dobrovoljaca da ih zamijeni! Bilo je to vrijeme kada je u Britaniji bilo samo 1.000 školovanih ljekarki, stotine njih pohrlile su na balkanska ratišta da pomognu junačkoj i mučeničkoj srpskoj vojsci.

Konačno, epidemija je ukroćena uz pomoć britanskog pukovnika dr Hantera, koji je srpske vlasti savjetovao kako da sprovedu karantin i zavedu sanitarne mjere. On je konstruisao „Srpsko bure” za dezinfenkciju.

(Autor je istoričar i predsjednik Naprednog kluba)

---