-Piše: Milan Mišić

Pre nešto više od deset godina, kada je kao student još dotjerivao program koji je osmislio za povezivanje sa kolegama i naročito koleginicama na Harvardu, Mark Zakenberg se jednom prijatelju pohvalio kako je u posjedu oko 4.000 i-mejlova, fotografija, adresa i komentara koje su mu dostavile,,budale koje mu vjeruju”.
Prošle nedjelje se zbog tih riječi izvinio, ali sasvim sigurno ne i zažalio, jer ga je ,,Fejs”, kako ga nazivaju korisnici, u međuvremenu učinio multimilijarderom, i to prije svega zahvaljujući podacima koje ,,budale” tamo ostavljaju o sebi.
Fejsbuk je danas za više od dvije milijarde ljudi najčešći izlaz na internet, glavni izvor informacija i platforma za virtuelne kontakte i druženja. Postao je oglasna tabla planetarnih razmjera na kojoj glamurizujemo sopstvene živote, lajkujemo ono što nam se tamo dopada i slično, nesvjesni da time doprinosimo profitu korporacije koja je za skoro deceniju i po svog postojanja postala jedan od najvećih biznisa 21. vijeka.
I jedna džinovska mašina za nadzor, kako se proteklih dana upravo otkriva u aferi nelegalnog eksploatisanja podataka oko 50 miliona korisnika Fejsbuka u političke svrhe, pri čemu se iznose dokazi da je to uticalo na dva najveća politička preokreta u ovoj deceniji: na trijumf desnih populističkih snaga na referendumu o izlasku Velike Britanije iz EU i na šokantnu pobjedu biznismena Donalda Trampa na američkim predsjedničkim izborima.
Glavni akteri skandala su jedan profesor sa Kembridža, najstarijeg univerziteta engleskog govornog područja, jedan američki milijarder, nekoliko preduzetnika informatičkih tehnologija i bivši strateg Trampove izborne kampanje.
Zaplet je počeo kad je profesor Aleksandr Kogan 2007. napravio program za analizu psiholoških profila velikog broja ljudi na osnovu podataka sa njihovih Fejsbuk naloga. Taj program je pristalo da instalira, uz pristanak da se podaci o njihovih digitalnim životima koriste u naučne svrhe, oko 270.000 hiljada ljudi.
Ono što im, međutim, nije bilo rečeno, to je da će se koristiti i podaci njihovih Fejsbuk prijatelja, što je, s obzirom na to da svako ima po nekoliko stotina virtuelnih družbenika, bazu podataka povećalo na oko 50 miliona ljudi.
Profesor je potom to komercijalizovao, osnivanjem sopstvene kompanije koja je brzo stekla važnog klijenta, američku kompaniju SCL (Strategic Communication Laboratories), sa njenom ,,ćerkom” koja se zove ,,Kembridž analitika” (CA). Investitor u obje kompanije je gore pomenuti milijarder, Robert Merser, a na čelu CA jedno vreme je bio Stiv Benon, glavni Trampov savjetnik.
Krajnji rezultat svega toga bila je ,,žetva podataka” sa Fejsbuka, da bi se sačinila baza profila bezmalo svih birača Amerike, koji su potom razvrstavani prema životnim navikama, egzistencijalnim situacijama, nadama i strahovima, s ciljem da se utiče na njihovo političko opredjeljivanje.
Sve ovo se doduše znalo i odmah poslije američkih izbora, svjetski mediji su o ovome pisali još u proljeće prošle godine, ali su tek sada, zahvaljujući jednom ,,zviždaču” iz „Kembridž analitike”, iznijeti detalji o pravim dimenzijama političkih zloupotreba ličnih podataka korisnika Fejsbuka, koji je trebalo da ostanu samo njihovi.
Glavno otkriće je da je suština problema u tome da, što više koristimo Fejsbuk, to Fejsbuk još više koristi nas.
Društvena mreža koja je u središtu našeg digitalnog života je tobože besplatna, ali je najnovija afera potvrdila staro pravilo kojeg najveći dio ljudi nije svjestan; pravilo da kad god je nešto na internetu besplatno, moneta smo mi... Odnosno, digitalni tragovi koje ostavljamo ne samo na Fejsbuku, nego i kad god koristimo mobilni telefon, plaćamo karticama, razmjenjujemo elektronsku poštu, guglamo i još štošta, čuvaju se u mnogobrojnim bazama podataka i mogu da se eksploatišu (i zloupotrebljavaju) na mnogo načina.
Na Fejsu smo, međutim, najviše razgolićeni. ,,Sa 150 lajkova znamo vas bolje nego vaš bračni partner, a sa 300 bolje nego što poznajete samog sebe”, pohvalio se jedan akter u biznisu digitalnog marketinga. Fejsbuk nas neprestano posmatra i proučava da bi nas prodavao oglašivačima, a kako stvari stoje, i političkim partijama. Jer podaci o nama se u izborne svrhe ne žanju samo u Americi.
Ušli smo, po svemu sudeći, u novu eru (ne samo političke) propagande koja se eufemistički naziva ,,strateškim komunikacijama”, u kojoj je samo jedna korporacija u posjedu podataka o jednoj četvrtini čovječanstva. Vrijeme je, dakle, da spoznamo ogoljenu realnost naše digitalne civilizacije: da smo svoju privatnost prinijeli na oltar tehnologije, za koju više ne znamo da li nam je sluga ili gospodar.
(Autor je bivši glavni i odgovorni urednik,, Politike‘‘)