PRIREDIO: MILADIN VELjKOVIĆ
Naš socijalistički i radikalski naraštaj prihvatio je na školovanje u Švajcarskoj i u druženju sa ruskim studentima revolucionarne ideje. Raša Milošević tvrdi da se Todorović stalno kretao u krugu najvećih ruskih revolucionara i da je bio „vaspitan u revolucionarnom duhu Rusa”. Todorović se vratio iz Švajcarske kao zadojeni revolucionar i socijalista. Njegovo revolucionarstvo i socijalizam se međusobno prožimaju i dopunjuju. Sedamdesete godine ispunjene su ovim Todorovićevim ideološkim shvatanjima.
Uvjeren da je Srbija rđavo uređena država, bio je protiv državnog reformisanja, tražeći njenu korjenitu izmjenu. Zbog učešća u demonstracijama poznatim kao „Crveno barjače”, Todorović se branio optužujući one koji su ga izveli na suđenje. Svoju odbranu završio je revolucionarnim usklikom: „Gospodo, zemljište gori pod vama!”
U vrijeme srpsko-turskih ratova 1876–1877. godine, Todorović nije skrivao svoje revolucionarstvo. On je u „Dnevniku jednog dobrovoljca” otvoreno zapisao da je revolucionar, podvukavši tu riječ. Kad je dobio srebrnu medalju za hrabrost od Černjajeva, Vladan Đorđević mu je srdačno čestitao kao komuncu, što je uistinu značilo kao revolucionaru.
Todorović je bio protivnik ratova, ali je za neke od njih nalazio opravdanje. Vjerovao je da ima neophodnih i pravednih ratova. Nezavisno od toga on je sve ratove podvodio pod revolucije. „Sve moje revolucionarstvo sastoji se eto u tome što priznajem narodu ovo pravo na bunu, pa i to samo onda kad nema nikakvoga drugog mirnog izlaska”, govorio je Komarovu. Svoje revolucionarstvo dovodio je u vezu sa srpskom prošlošću. On ga je Komarovu obrazlagao i činjenicom da je Srbin pristrastan prema revoluciji, budući da je njegova država u njoj nastala. „Ta mi smo čeda revolucije. Ovo parče države, ovo malo svoje kuće i slobode, ovo malo svijenog srpskog gnijezda – sve što imamo, od revolucije imamo; ona je preporodila ovo parče srpske zemlje, ona ga samo može osnažiti, uveličati; kad preporođena Šumadija s neblagodarnošću pljune na svoju mater-revoluciju, kad srpski narod iznevjeri principe i ideju svoje svijetle i dične revolucije koja ga je ozarila u početku ovoga vijeka, onda je sam sebi potpisao smrtnu presudu.”
Todorovićeva tvrdnja da je naša novovjekovna država nastala u Srpskoj revoluciji je tačna i na tim temeljima ona se dograđivala. Ovu ideju su, ipak, srpski državnici napustili. Garašanin se u „Načertaniju” poziva na istorijsko, a ne na prirodno pravo.
Osjeća se očigledan uticaj Svetozara Markovića na oblikovanje revolucionarnih ideja Pere Todorovića. Jer, dok Komarov smatra da principi revolucije imaju smisla samo u pogledu rješavanja nacionalnog pitanja, a to znači da se revolucijom ruše Turska i Austro-Ugarska, dotle Todorović zastupa ideju da se revolucijom mogu rješavati i unutrašnji problemi jednog društva. Pri tome je isticao da revoluciju ne bi trebalo podsticati prije vremena.
Šest godina kasnije, 1882, kada je ponovo čitao ovaj odjeljak iz „Dnevnika jednog dobrovoljca”, Todorović nije bio zadovoljan argumentima kojim je pred Komarovim branio revoluciju. On je i dalje vjerovao da su njegove ideje ispravne, ali mogao ih je pred Rusom braniti jačim i logičnijim argumentima.
Pera Todorović je još neko vrijeme ostao buntovnik, ali to njegovo buntovništvo izmijenilo se nakon povratka iz Pariza (1880). „To je sad uglađeni revolucionar građanske platforme”, lišen dekora ruskih nihilista i socijalista. Sve do Timočke bune vladalo je uvjerenje među njegovim drugovima da je bio „najagilniji revolucionar”.
Pera Todorović se istakao kao socijalista u mlađim godinama. Ni kod kog se uticaj Svetozara Markovića nije tako osjećao kao kod Todorovića u cjelokupnom radikalskom pokoljenju. Bio je Markovićev dosljedan sljedbenik i nastavljač. Sa dvadeset i dvije godine uređivao je socijalistički časopis „Rad” (1874), a u Novom Sadu pokrenuo je sličan časopis – „Stražu” (1878). Sarađivao je u mnogim socijalističkim listovima, posebno u „Starom oslobođenju”.
Socijalističke ideje najodlučnije je zastupao na sudskom procesu u Kragujevcu. On je na sudu izjavio da tužilac nije imao potrebe da dokazuje da je on socijalista. Todorović je više puta to javno priznao u svojim književnim sastavima. On je isticao da se Srbija nalazi na putu propadanja, pa su joj neophodne reforme. Biti socijalista ne znači ništa drugo do imati drugačije poglede na društveno uređenje države. On je za promjenu društveno-ekonomskih odnosa, a ne za promjenu dinastije. Uvjeren da će biti osuđen kao socijalista, on je izjavio: „Nećete me ispraviti, jer sam, gospodo, nepopraviv socijalista.” (NASTAVIĆE SE)
)){kind=small}
